ÇALIŞMA SOSYOLOJİSİ

Sosyal bilimlerin birçok alanında olduğu gibi, çalışma konusunu merkeze alan literatür incelendiğinde de çalışma kavramı konusunda değişik boyutlara vurgu yapan çok sayıda farklı tanım karşımıza çıkmaktadır. Tek tek bu tanımlara vurgu yapmak yerine, günümüzü de kapsayacak şekilde geniş anlamıyla çalışma kavramını tanımlamak genel bir çerçeve sunmayı kolaylaştırır. Geniş anlamda çalışmayı mal, hizmet ve bilgi üretmek için gerçekleştirilen faaliyetler olarak tanımlayabiliriz.

Her dönem kendi içerisinde farklı bölümlere ayrılabilse ve aynı dönem içerisinde değişik toplumlarda farklı kültürel özellikler görülebilse de endüstrileşmenin ağırlığını hissettirmeye başladığı 1750’li yıllara kadar olan dönem “Tarım Toplumu” olarak adlandırılmaktadır. Tarım toplumu, o toplumsal koşullar içerisinde oluşmuş değerlere ve çalışma kültürüne sahiptir.

Tarım toplumları geniş aile yapısının öne çıktığı toplumlardır. Bu toplumlarda var olmanın/ayakta kalmanın/güç elde etmenin temelini oluşturan fiziki kuvvet sayısının büyük önem taşıması, özellikle geniş aile yapısının varlığını da zorunlu kılmaktadır. Dış tehditlere açık bu tür toplumlarda sayıca fazla olmak dış tehditler karşısında önemli bir caydırıcılık unsurudur. Bunun yanında geniş ailenin toprakların işlenmesi sürecinde aile üyeleri arasında işlerin yürütülmesi ve dayanışma anlamında da önemli işlevleri bulunmaktadır.

Tarım toplumlarında insanın toprak ve ürettiği ürün ile kurduğu ilişki endüstri toplumlarından bambaşka bir özellik içermektedir. Endüstri toplumlarından genel olarak insanın ürettiği ürüne karşı yabancılaştığı ifade edilirken, bu durum tarım toplumlarında farklı bir özellik göstermektedir. Tarım toplumlarında insanların toprakları ve ürettikleri ürünlerle özdeşleştikleri/bütünleştikleri/hemhâl oldukları söylenebilir.

Endüstri toplumunda akıl toplumsal yaşamda merkezi önem kazanmıştır. Toplumsal yaşamda özellikle din, metafizik ve geleneksel düşünce yerine aklın merkezi önem kazanmasının arka planı 15. yüzyıldan itibaren şekillenmeye başlayan Reform ve Rönesans hareketlerine götürülebilir. 18. yüzyıldan itibaren ise Aydınlanma Çağı akılcılığın merkezi önem kazanmasını da beraberinde getirmiş, akılcılığın toplumsal yaşamın her alanına yerleşmesi ise Endüstri Devrimi ile kalıcılık kazanmıştır.

Freyer’in İngiltere’yi merkeze alarak ortaya koyduğu teknik gelişmenin aşamaları, endüstrileşme sürecinin gelişimi açısından bize önemli bir çerçeve sağlamaktadır. Bu aşamalar şu şekilde sıralanabilir:

* Dokuma endüstrisi dalgası

* Demir çelik dalgası

* Ulaştırma dalgası

* Kimya çağı

* Elektrik endüstrisi dalgası

* Benzin motoru çağı

Max Weber, "Protestan Ahlakı ve Kapitalizmin Ruhu" adlı eserinde Protestanlığın Kalvinci öğretisinin kapitalizmin gelişiminde itici güç olduğunu ileri sürer. Weber’e göre dünyevi asketik Protestanlık, mülk sahibi olmanın verdiği doğal zevke var gücüyle karşı çıkmış, tüketimi, özellikle lüks tüketimi sınırlamıştır. Buna karşılık, mal kazancını, psikolojik olarak geleneksel ahlakın yasaklarından kurtarmış, kazanç uğraşısının zincirlerini koparıp bunu yalnız yasal hale getirmekle kalmayıp, ayrıca doğrudan doğruya Tanrının isteği olarak görmüştür.

Taylor, zaman ve hareket etütleriyle çalışanların hangi işi ne kadar sürede yapabileceklerini hesaplayarak verimliliği arttırmayı hedefler. Zaman ve hareket etütleri, mühendislik yaklaşımının işe uygulanmasını da beraberinde getirir. Zamanla gelişecek hareketli montaj hattıyla birleştiğinde zaman ve hareket etütleri işin insanilikten çıkışına temel oluşturacaktır. Taylor, zaman ve hareket etütleri yoluyla işçiyi montaj hattının bir uzantısı şeklinde düşünerek beden hareketleriyle iş süreçlerini uyumlaştırmış ve çalışanın ne kadar sürede bedenini etkin kullanarak üretim yapabileceğini tespit etmiştir. Bu çerçevede Taylor'un ortaya koyduğu bilimsel yönetimi oluşturan kombinasyon şu şekilde özetlenebilir:

Gelişigüzel yöntemler değil, bilim.

İhtilaf değil, uyum.

Bireycilik değil, iş birliği.

Sınırlı üretim değil, maksimum üretim.

Her işçinin en üst verimlilik ve refah düzeyine geliştirilmesi.

1970’li yılların ikinci yarısı endüstri toplumunun krize girdiği ve çalışmaya yaklaşımlarda önemli değişmelerin başladığı yıllara karşılık gelir. 1970’li yıllarda endüstri toplumunun, fabrikaların, kitle örgütlerinin ve sendikaların krize girmesinin önemli nedenleri bulunmaktadır. Bu nedenlerin en öne çıkanlarını şu şekilde belirtebiliriz:

* Teknolojide yaşanan gelişmeler, teknolojilerin ucuzlaması ve yaygınlaşması,

* Müşteri taleplerinde yaşanan değişmeler ve müşterinin belirleyiciliğinin önem kazanması

* Liberal paradigmaların öne çıkışı

Çalışma hayatında bilgi ve hizmet işlerinin öne çıkması yeni bir çalışan profilini de ortaya çıkarmıştır. Endüstri toplumunun tek yönlü çalışan profili artık yeni toplumda önemini kaybetmiştir. Endüstri sonrası toplumda öne çıkan bilgi ve hizmet işlerinde çalışan beyaz yakalı olarak tanımlanan işçilerin genel özellikleri şu şekilde belirtilebilir:

Eğitimli,

Çalıştığı işte uzman,

İş süreçlerinin bütünü hakkında bilgi sahibi,

Çok yönlü,

Yaratıcı,

Muhakeme ve analiz yeteneği kuvvetli,

Yeni teknolojileri kullanabilen,

İnisiyatif alabilen,

Gelişime açık,

Takım çalışmasına uyumlu ve

Esnek çalışmaya uyumlu.

Toplumsal yaşamda özellikle din, metafizik ve geleneksel düşünce yerine aklın merkezi önem kazanmasının arka planı 15. yüzyıldan itibaren şekillenmeye başlayan Reform ve Rönesans hareketlerine götürülebilir. 18. yüzyıldan itibaren ise Aydınlanma Çağı akılcılığın merkezi önem kazanmasını da beraberinde getirmiş, akılcılığın toplumsal yaşamın her alanına yerleşmesi ise Endüstri Devrimi ile kalıcılık kazanmıştır.

Endüstri Devrimi dokuma endüstrisi dalgası ile başlamıştır. 1765 ile 1780 yılları arasında dokuma endüstrisi teknik alanındaki en önemli icatlarını yapmıştır. Bu dönemde icatlar, bilim adamları tarafından değil, el işçiliğinden yetişmiş teknisyenler ve meslekten olmayan kişiler tarafından yapılmıştır. 1769 ile 1780 yılları arasında, pamuk eğirme makinesini yapan Arkwrigth, on yıl sonra en güçlü dokuma fabrikatörü olur. Aynı dönemde Cartwritgh, mekanik dokuma tezgâhını icat eder.

1800’lü yıllar endüstrileşmenin tüm Avrupa’yı etkisi altına aldığı ve büyük değişimler yarattığı dönemdir.

Taylor’un bilimsel yönetimini oluşturan öğeler bilim, uyum, iş birliği, maksimum üretim ve her işçinin en üst verimlilik düzeyine getirilmesidir.

Endüstri sonrası toplumda, endüstri toplumunun itaatkâr, söyleneni yapan, düşünmeyen, eleştirmeyen, tek yönlü çalışan profili artık önemini kaybetmiştir. Endüstri sonrası toplumda öne çıkan bilgi ve hizmet işlerinde çalışan beyaz yakalı olarak tanımlanan işçilerin eğitimli, çalıştığı işte uzman, iş süreçlerinin bütünü hakkında bilgi sahibi, çok yönlü, yaratıcı, muhakeme ve analiz yeteneği kuvvetli, yeni teknolojileri kullanabilen, inisiyatif alabilen, gelişime açık, takım çalışmasına ve esnek çalışmaya uyumlu olması beklenmektedir.

“Çalışma kültürü” bir toplumda çalışmaya yönelik değer, tutum, inanç ve davranışlardan oluşan bir bütün olarak tanımlanır.

Tarım toplumlarında “güç” daha fazla toprağa ve fiziki kuvvete sahip olmaktan geçmektedir. Bu toplumlarda sahip olunan toprak miktarı ve insan gücü toplumsal statü sağlamada önemli işlev görmektedir. Tarım toplumlarında toprak sahipliği prestijin temel kaynağını oluşturmaktadır. Gücün yanında geçimi sağlamanın en önemli unsuru da toprağı işlemekten geçmektedir. Bu nedenle tarım toplumlarında çalışmayı belirleyen şey toprağın işlenmesidir. Çalışma kültürü de tarımsal üretime dayalı olarak şekillenir.

Tarım toplumlarında insanlar içinde doğdukları toplumsal sınırların dışına çıkma ve bu sınırları aşma imkânına çok fazla sahip değildirler. İnsanlar belirli bir statü grubu içerisinde doğmakta ve hayatlarını bu grup içerisinde geçirmektedirler. Yani tarım toplumları sosyal hareketliliğin çok yavaş gerçekleştiği toplumlardır. Bulunduğu pozisyon ve statüden çok daha farklı bir pozisyon ve statüye geçmeyi ifade eden “dikey hareketlilik” yolları, tarım toplumlarında kapalıdır. Bir kişinin ailesinin sosyal konumunun üzerine çıkma fırsatını bulması çok ender görülen bir durumdur. Bu nedenle bireysel yeterliliklerin ön planda olması, tarım toplumunun özelliklerinden biri değildir.

Bireylerin çalışma hayatında dini ve geleneksel değerlerin belirleyiciliği endüstri toplumlarındaki değil, tarım toplumlarındaki çalışma kültürünün bir özelliğidir.

Endüstri toplumundaki mühendislik yaklaşımının ve pozitif bilimlerin hâkimiyetinin fabrikalardaki izlerini ise 1800’lü yılların son döneminde ve 1900’lü yıllarda bütün ağırlığıyla görmekteyiz. Bilimsel yöntemlerin örgüte uyarlanmasında Frederick Winslow Taylor’un geliştirdiği “Bilimsel Yönetim Ekolü”nün önemli etkisi vardır. Taylor, disipline olmamış çalışma ilişkileri ve eşgüdüm sağlanmamış iş süreçlerinin yerine bilimsel yöntemleri koyarak örgütlerde önemli değişimler gerçekleştirmiştir. İş süreçlerinde mühendislik yaklaşımından faydalanan Taylor, zaman ve hareket etütleriyle çalışanların hangi işi ne kadar sürede yapabileceklerini hesaplayarak verimliliği arttırmayı hedefler.