ÇALIŞMA SOSYOLOJİSİ

Çalışma koşullarını etkileyen endüstriyel güç ilişkileri daha çok piyasa içi faktörler ile açıklanmaya çalışılmıştır. Daha net bir ifade ile bu dönemde çalışmanın kendisinin toplumsal yönünün kısıtlı olduğu düşünülmekteydi. Çalışma yaşamına ilişkin sorunlar iktisadın; iş yeri koşullarına ilişkin sorunlar ise daha çok mühendisliğin sorun alanı olarak görülmekteydi. Bu genel algıya “mekanik yaklaşım” adı verilmektedir. Mekanik yaklaşım çalışma hayatında insan unsurunu, makineler ve diğer fiziksel koşullarla benzer bir biçimde kaynak boyutuyla ele alır.

Simpson çalışma sosyolojisinde çağdaş yaklaşımların üç aşamada incelenebileceğini söylemektedir. Bu dönemleştirmede belirleyici olan ilk dönemde çalışanların sosyal varlıklar olduğuna yapılan vurgudan, üçüncü dönemde makro değişkenlerin belirlediği pasif objelere değişmesidir. Bu açıdan ilk dönemde antropoloji ile yakın ilgiler kuran çalışma sosyolojisi; son dönemde iktisadın belirleyiciliği altına girmiştir. Bu açıdan son dönemde çalışma sosyolojisi, emek piyasası analizlerinin egemen olduğu bir alan olarak iktisat sosyolojisinin bir kolu olarak değerlendirilmeye başlanmıştır. Bu dönüşümün aşağıdaki evrelerden geçtiğini düşünmektedir.

1960’larda başlayan bu dönemin en önemli özelliği Beşeri İlişkiler Yaklaşımı’nın gözden düşmesi olmuştur. İlk dönemin tersine, fabrika içi çalışmalar ve meslek içi etkileşimlere çok az değinilmiştir. Bu dönemde yapılan araştırmaların odak noktasında birey yer almıştır. ‹kinci dönemin temel özelliği, endüstriyel çalışma koşullarının sorunlarından çok, örgüt teorisine bağlı soyut konuların ele alınmasıdır. Bu bağlamda dönemin hakim sosyoloji eğilimi olan “işlevselcilik"den etkilenilmiştir. İlk dönemdeki antropoloji etkisine karşın; bu dönemde yaygın bir biçimde sosyal psikolojinin yöntemleri benimsenmiştir. Çalışma sosyolojisine ilişkin günümüzdeki eğilimlere temel olacak biçimde vurgu aktif ve yaratıcı çalışan algısından; yapısal koşulların bireyin ötesindeki belirleyici etkilerine kaymıştır.

Çalışma sosyolojisi için başlangıç noktası, çoğu zaman “beşeri ilişkiler yaklaşımı” olarak kabul edilir. Klasik sosyoloji içerisindeki analitik olmayan yorumların dışında sosyolojinin, “beşeri ilişkiler” yaklaşımının yaygınlaşmasına kadar olan dönemde çalışmaya ilişkin ilgileri sınırlı kalmıştır. Ayrıca iş yeri pratiğinde ve fabrika ortamında, klasik yorumların işlevsiz kalacağı bilinmektedir. Beşeri ilişkiler yaklaşımı, temelde “Bilimsel Yönetimin İlkeleri”ne karşı bir tepki olarak ortaya çıkmıştır. Bilimsel yönetim, çoğunlukla iş süreçleri ile ilgilenirken; çalışanları bu mekanik işleyişin bir parçası olarak düşünmektedir. Ayrıca endüstriyel iş kavramının monoton, yaratıcılıktan uzak doğası çalışanların nesneleşme ve yabancılaşma duygusunu sık yaşamalarına neden olmuştur. Bilimsel yönetim ilkelerinin gördüğü bu muhalefet ve düşmanlık, endüstriyel çatışmaları arttırmıştır. Bu soruna bilimsel yönetim ilkeleri, yapısal uyumsuzluk ve zihinsel yetersizlikler gibi soyut yanıtlar üretirken; çalışma hayatının yeni bir bakış açısı ile değerlendirilmesi gereği giderek yaygınlaşmıştır.

Çalışanların sosyal koşullarına vurgunun yarattığı kapsamlı sonuçlar, Beşeri İlişkiler Yaklaşımı’nın hem kendi içerisinde çeşitlenmesine hem de örgüt içi ve örgüt dışı unsurları kapsayacak çok sayıda çalışmanın yapılmasına neden olmuştur. Mouzelis’e göre bu eğilimler üçe ayrılabilir. Bunlar Ortodoks Okul, Chicago Okulu ve Etkileşimci Yaklaşımdır. Etkileşimci Yaklaşım içerisinde özellikle Homans’ın çalışmaları daha sonraki dönemde sosyal psikolojinin yöntemlerine ilgi gösterilmesine neden olmuştur. Etkileşimcilerin temel vurgusu örgüte ilişkin değerlendirmelerde etkinlikler ile ilgilidir ve iletişim yöntemlerinin, diğer duygusal faktörlerin önünde olduğunu savunmuşlardır.

Mc Gregor tarafından ortaya atılan X kuramının varsayımları şu şekilde sıralanabilir:

Y Kuramının varsayımları şu şekilde sıralanabilir:

Örgüt kültürüne yönelik ilgilerin kaynağı, öncelikle “Beşeri İlişkiler Yaklaşımı” olmakla birlikte, ara dönemdeki kuramların (özellikle de organizasyon teorisinin) mekanik ve bireyci tanımlarının eksikliklerinin giderilmesi amacına yöneliktir. İlk dönem, ara dönem ve son dönem eğilimlerinin çoğunda “örgüt kültürü” önemli bir faktör olsa bile, çalışma sosyolojisi içerisinde örgüt kültürü yaklaşımı, çalışma hayatının koşullarının sosyal ve bireysel faktörlere aynı anda bağlı olduğunu ileri sürer. Buna göre çalışma ortamının şekillendiği örgütsel ortam birer kültürel çevre olarak değerlendirilmelidir. Durağan ve işlevselci örgüt anlayışından sapmayı ifade eden bu yaklaşım, örgütlerin gelişme gösteren hatta bazen istikrarsız devam eden yapılar olduğuna vurgu yapar.

Çağdaş çalışma sosyolojisi teorileri arasında, ara dönemin iki temel özelliği “bireysel” özelliklerin tanımlanmasına dayanması ve yapısal unsurlara önem vermesidir. Bu dönemde Hümanistik kuramlar sadece bireysel özellikler ile örgüt kültürü kuramı ise bireysel özelliklerin yapısal özellikler ile uyumu ile ilgilenmiştir. Sistem teorisinin odaklandığı nokta ise, yapısal unsurların nitelikleridir. Sistem Teorisi Yaklaşımı büyük oranda işlevselci sosyolojik eğilimlere dayanır. Bu yönüyle ara dönemdeki diğer iki kuramın sosyal psikolojiyle kurduğu yakınlıktan da uzaktır. Sistem teorisinin ana varsayımı, toplumun işlevsel bir bütün olması gibi örgütler de bu bütünün parçalarıdırlar. Buna göre örgütler, başlıca amaçları özel işlevlerin yerine getirilmesi olan yapılardır ve amaç odaklılığın bu şekilde net ortaya konmasıyla diğer sosyal sistemlerden ayrılır.

Ara dönemde çalışmaya ilişkin bireysel koşullar ve örgütsel analiz olarak iki temel ilgi alanı edinen çalışma sosyolojisinin son döneminde yine bir kırılma yaşanmıştır. Bu kırılmada temel olarak iki gelişmenin etkin olduğu söylenebilir. Bunlardan birincisi, II. Dünya Savaşı sonrası dönemde çalışma yaşamının büyük oranda, çalışanların refahı ve yönetsel süreçlere katılımı ile ilgili olduğunu düşünen görüşlerin; 1970’lerin toplumsal ve ekonomik ortamında dönüşmeye başlamasıdır. Özellikle çalışmanın kolektif yönünden ilham alan “çalışma sosyolojisi” de bu dönüşümden etkilenmiştir. Kitle üretim modelleri ve onu çevreleyen toplumsal sistemlerin krize girmesi, değişim taleplerini güçlendirmiştir. İkinci etken bununla bağlantılı olarak radikal fikirlerin yükselmesidir. Özellikle 1960’ların sonundan itibaren “kapitalist” üretim ve çalışma fikirleri yoğun bir eleştiriyle karşılaşmıştır. Bu eğilimin doğal sonucu olarak da çalışmayı belirleyen yapısal unsurların kapsamlı bir şekilde yerilmesi gündeme gelmiştir. Son dönem çalışma sosyolojisinde ortaya çıkan yeni eğilimler ise Yeni Örgüt Kuramları başlığı altında işaret edilebilecek olan, Yalın Üretim, Neo-Fordizm, Örgütsüz Kapitalizm ve Ağ Toplumu iken, Emek Piyasası Kuramları başlığı altında işaret edilebilecek olan Emek Süreci Teorisi ve Yeni İktisat Sosyolojisidir.