Çalışma Kültürünün Dönüşümü

Geniş anlamda çalışmayı “Mal, hizmet ve bilgi üretmek için gerçekleştirilen faaliyetler” olarak tanımlayabiliriz.

Çalışma kültürü, bir toplumda çalışmaya yönelik değer, tutum, inanç ve davranışlardan oluşan bir bütün olarak tanımlanabilir. Çalışma kültürü dönemler ve toplumlar itibarıyla farklılıklar göstermektedir.

Çalışma kültürünü merkeze aldığımızda, üç farklı dönemi öne çıkarmak mümkündür. Birincisi, tarımsal yapının hakim olduğu tarım toplumlarında ortaya çıkan çalışma kültürü. İkincisi, tarım toplumlarındaki yapının endüstrileşmeyle birlikte farklı bir hâl aldığı, ortaya yeni ve bambaşka bir çalışma kültürünün çıktığı endüstri toplumu dönemi. Üçüncüsü, özellikle son otuz yılda hız kazanan değişimlerle birlikte endüstri toplumundaki çalışma kültüründe önemli değişimlerin yaşandığı endüstri sonrası toplum olarak nitelenen dönemdir.

Tarım toplumlarında “güç” daha fazla toprağa ve fiziki kuvvete sahip olmaktan geçmektedir.

Tarım toplumlarında çalışmayı belirleyen şey toprağın işlenmesidir. Çalışma kültürü de tarımsal üretime dayalı olarak şekillenir.

Zanaatkârlık küçük işletmelerde, az sayıda insanın el emeğiyle üretimde bulunduğu bir çalışma şeklini yansıtmaktadır.

Dış tehditler karşısında caydırıcı olması, hem bütün alanlarda güvenliği sağlaması hem de toprağın işlenmesinin fiziki güce dayanması erkek egemenliği beraberinde getirmiştir.

Dayanışma, iş birliği, kanaatkârlık, kadercilik, tevekkül ve yakın çevreye güvendir.

Endüstri toplumunda akıl toplumsal yaşamda merkezi önem kazanmıştır. Toplumsal yaşamda özellikle din, metafizik ve geleneksel düşünce yerine aklın merkezi önem kazanmasının arka planı 15. yüzyıldan itibaren şekillenmeye başlayan Reform ve Rönesans hareketlerine götürülebilir.

İnsanlık tarihini etkileyecek ölçüde büyük değişimlerin yaşandığı endüstrileşme girişimlerinin ilk ayak sesleri 1750’li yıllarda duyulmaya başlamıştır. 1800’lü yıllar ise endüstrileşmenin tüm Avrupa’yı etkisi altına aldığı ve büyük değişimler yarattığı dönemdir.

Elektrik endüstrisi dalgası; telefon ve telgraf 1830 ile 1840 yılları arasında icat edilir. Ancak bu dalga büyük bir endüstri olarak 19. yüzyılın son çeyreğinde, kuvvetli akım tekniğine geçişle birlikte başlar. Bu yeni endüstri bütün kendisinden önceki endüstrileri kökten değiştirir. Elektrik sayesinde taşıma ve ulaştırma farklı bir şekle bürünür.

Endüstri toplumunun tarım toplumundan ayrıştığı en önemli noktalardan birini işletmenin aileden ayrılması oluşturmaktadır.

İşçi sınıfı, hayatlarını sadece o işi yaparak kazanan, belirli saatler içinde emeğini fabrikanın hizmetine sunan, fabrika çalışma tarzına uyan, endüstri toplumuna özgü bir sınıftır.

Kentlerde yoğun bir işsizliğin bulunması, iş bulabilmek ve karnını doyurabilmek için minimum koşulları kabul etmeye hazır binlerce insanın varlığı, işverenle-rin son derece düşük ücretler ödeyerek çalışanların emeklerini sömürmesine neden oluyordu. Bu son derece sert ve acımasız çalışma şartlarının oluşması zamanla işverenler karşısında zayıf konumda bulunan ve kişisel girişimlerle sonuç alamayacak olan çalışanlarda bir çıkar ve sınıf bilinci oluşmasına da neden olmuştur.

Weber’in köklerini Protestan ahlakına dayandırdığı çok çalışan, tasarruf yapan, lüks tüketimden kaçınarak kazandığını üretime harcayan, bedensel zevklerini kontrol altına alan, kazanç hırsını da meşru sayan yeni bir girişimci sınıf ortaya çıkacak, para kazanma ve kazanç hırsı meşru görülecektir.

İnsanın akıl ve pozitif bilimle doğanın yasalarını keşfetmesi, teknoloji ve endüstrileşme ile yasalarını keşfettiği doğanın hakimi hâline gelmesi endüstri toplumunda insan-doğa ilişkisinde önemli değişimler yaratır. İnsanın tarım toplumundaki kendisi dışında şekillendirilen bir dünyadaki pasif nesne konumundan, endüstri toplumunda akıl/bilim/teknoloji ile doğayı hükümdarlığı altına alıp doğanın hakimi hâline geldiği kuvvetli bir özne konumuna geçiş, insanın yeryüzünün tanrısı hâline gelmesi söz konusudur.

Gelişigüzel yöntemler değil, bilimdir. İhtilaf değil, uyumdur. Bireycilik değil, iş birliğidir. Sınırlı üretim değil, maksimum üretimdir. Her işçinin en üst verimlilik ve refah düzeyine gelişidir.

Fordist üretim modelini uygulayan fabrikalarda işçi, montaj hattının bir uzantısı olarak görülüyor ve kendisinden beklenilen işi sorgulamadan yerine getirmesi bekleniyordu. Bu durum iş süreçleri üzerinde çalışanın yabancılaşmasına yol açıyordu. Montaj hattında çalışan işçilerin ikamelerinin kolay olması, herhangi bir itaatsizlik ve verimsizlik durumunda bu işçilerin işten çıkarılmasını ve çok kısa bir sürede bu işçilerin yerinin doldurulmasını da beraberinde getiriyordu. Montaj hattı, bürokratik ve hiyerarşik yapılanma, çalışanların kararlara ve iş süreçlerine katılım hakkının olmadığı bir iş yapılanmasını ortaya çıkarıyordu. Fordist üretimin büyük verimlilik ve kârlılık sağlaması, bu üretimin kısa zamanda endüstri toplumunun temel üretim tarzı hâline gelmesine yol açtı.

1970’li yıllarda endüstri toplumunun, fabrikaların, kitle örgütlerinin ve sendikaların krize girmesinin önemli nedenleri bulunmaktadır. Bu nedenlerin en öne çıkanları teknolojide yaşanan gelişmeler, teknolojilerin ucuzlaması ve yaygınlaşması, müşteri taleplerinde yaşanan değişmeler ve müşterinin belirleyiciliğinin önem kazanması ve liberal paradigmaların öne çıkışıdır.

Beyaz yakalı olarak tanımlanan işçilerin genel özellikleri eğitimli, çalıştığı işte uzman, iş süreçlerinin bütünü hakkında bilgi sahibi, çok yönlü, yaratıcı, muhakeme ve analiz yeteneği kuvvetli, yeni teknolojileri kullanabilen, inisiyatif alabilen, gelişime açık, takım çalışmasına uyumlu ve esnek çalışmaya uyumlu olmalarıdır.