ÇALIŞMA PSİKOLOJİSİ

Her ne kadar emekliliğe geçiş bazı emekliler için zor günlere neden olsa da ülkemizde emekliliğe sorunlarına rağmen genellikle olumlu yaklaşıldığı bir gerçektir. Yıllarca verilen emeğin karşılığı alınacak, mesleki yaşamın insan özgürlüğüne kısıtlama getiren birçok zorunluluğundan kurtulunacak, çalışma yaşamı boyunca hasretliği çekilen, hep ötelenen birçok konuya nihayet zaman ayrılabilecektir. Bu beklentiler doğrultusunda, emekliliğin ilk haftalarının “uzatılmış tatil” duygusu ve bir “balayı” hissi verdiği çokça görülmektedir.

Gelir azalması emeklilikte sıklıkla karşılaşılan ve emeklilik yaşamıyla ilgili olarak hayal kırıklığına zemin hazırlayan başlıca sorunlar arasında yer almaktadır.

“Hayal kırıklığı” evresinden sonra  “yeni yaşama uyum” aşaması gelmektedir.

Genişletilmiş yetkinlik  yaşlı bireylerde de yaşamın sadece temel yetkinlikleri kullanmakla sınırlı olmadığını, çok sayıda boş zaman faaliyeti, sosyal faaliyetler ve karmaşık görevler kapsayabileceğini öne sürmektedir.

“Olgun” olarak nitelendirilen kişilikler, yaşlılığı kabullenmiş, yaşamının bu dönemini de en iyi şekilde yaşamaya odaklanmışlardır.

“Salıncaklı sandalye tipleri” ise emeklilik ve yaşlılığı sorumluluklarından kaçış yeri olarak benimsemişlerdir.

İşsizliğin psikolojik yönleriyle ilgili bilimsel araştırmaların başlangıcı 1929 Dünya Ekonomik Buhranı zamanları olarak kabul edilebilir.

İşsizlik bağlamında öğrenilmiş çaresizlik, işsizlerin çabalarının sonuçsuz kalacağına inanarak çaresizlik belirtileri göstermesidir.

Aile bağlarının güçlü olması işsizliğin getirebileceği ruhsal sorunları engelleyen, hafifleten unsurlar olarak değerlendirilebilir.

Warr, dış faktörlerin ruh sağlığına etkisi ile vitaminlerin fiziksel sağlığa olan etkisi arasında benzerlik kurmuştur.

Emeklilik Kavramı ve Farklı Anlamları
Emeklilik kavramı, farklı anlamlarda kullanılabilmektedir. Bunlar şöyle sıralanabilir (Çakır, 2011: 5-6; Kiefer, 1997: 19-22):
• Emeklilik en çok kullanılan şekliyle çalışma yaşamından emeklilik sonrası yaşam için bazı haklar elde ederek kendi isteğiyle yaş haddinden ya da malûlen ayrılma olgusudur. Normal emeklilik süresinden önce gerçekleşen ayrılmalara “erken emeklilik” de denmektedir;
• Psikolojik açıdan özellikle yaşamın önemli bir kesitinden bir diğerine geçişi vurgulaması açısından incelenen, bu amaçla kullanılan bir ifadedir;
• “Emeklilik yaşamı” kavramında olduğu gibi, emeklilik çalışma yaşamından ayrılma sonrasındaki yaşam kesitini ifade etmek için de kullanılmaktadır;
• Kavram, “emekli” kavramının ifade ettiği şekilde, bireyin emeklilik sonrası toplumsal statüsünü de simgelemektedir. Bu statü, çoğu defa “yaşlılık” ile paralel bir gelişim göstermektedir;
• Emeklilik kavramı, bazen çalışan bireyin iş ilişkisi devam ederken işiyle olan ruhsal bağının sona ermesi anlamındaki “içsel işten ayrılma” ile eş anlamlı olarak da “içsel emeklilik” şeklinde kullanılabilmektedir (Seçer, 2009: 553).

Emeklilik kavramı, bazen çalışan bireyin iş ilişkisi devam ederken işiyle olan ruhsal bağının sona ermesi anlamındaki “içsel işten ayrılma” ile eş anlamlı olarak da “içsel emeklilik” şeklinde kullanılabilmektedir (Seçer, 2009: 553)

İradi işsizlik: Bireyin kendi iradesinden kaynaklanan nedenlerle işsiz kalması durumudur. Örneğin, önüne çıkan çalışma fırsatlarının çeşitli nedenlerle (ücret, işyerinin uzaklığı, mesleki beklentilere uymaması vb.) reddedilmesi bu tür işsizliğe neden olmaktadır.

Konjonktürel işsizlik: Gayriiradi olarak ekonominin kötü olduğu durumlarda emeğe olan talebin azalması nedeniyle işten çıkarmaların artması sonucu ortaya çıkan işsizliktir.

Yapısal işsizlik: Ülkenin ekonomik yapısındaki değişiklikler ve teknolojik gelişmeler nedeniyle işsiz kalma durumudur. İşgücündeki mevcut niteliklerin yeni iş yapıları ve sistemlerinin beklentileriyle uyuşmaması sonucu ortaya çıkar.

Emekliliğe giden yol belirli işlevsel aşamalarda incelenebilir. Süreç genelde yıllara yayılmış şekilde gerçekleşmektedir. Normal koşullarda, emeklilik sürecinin başlıca dönüm noktaları psikolojik açıdan incelenebilecek yedi bölüme ayrılabilir (Aeppli ve Eng, 2008: 24; Atchley, 1982; Çakır, 2011: 57-64’ten yararlanarak):
• Emekliliğin algılanıp gündeme gelmesi
• Emekliliğe hazırlık
• Emekliliğe ilk adım
• “Balayı” dönemi
• Hayal kırıklığı
• Yeni yaşama uyum
• İstikrar

Emeklilikte sıklıkla karşılaşılan ve emeklilik yaşamıyla ilgili olarak hayal kırıklığına zemin hazırlayan başlıca sorunlar şöyle sıralanabilir (Buchebner-Ferstl, 2002: 7; BFSFJ, 2012: 18; Çakır, 2011: 139-153; Hatzelmann, 1988: 61; Lang-von Wins, Mohr ve Rosenstiel 2004; NFP/ PNR, 1998: 48):

YetkinlikKuramı: Bu kurama göre, yaşlılıkta görülebilirfiziksel ve zihinsel performans düşüşlerine rağmen, kalan yetkinlikler kendi başına görevler üstlenip anlamlı bir yaşam sürdürmeye fazlasıyla  yetebilecek miktardadır. Yetenek ve becerilerin karmaşık görevleri  yerine getirebilme gücü olarak tanımlayabileceğimiz yetkinlik, çevreden gelen performans talepleri ile bireysel özelliklerin etkileşiminden oluşmaktadır. İki tür yetkinlikten söz edilebilir: Temel yetkinlik, günlük yaşamı kendi başına sürdürebilmek için gerekli olan yetenek ve becerilerdir.

İşsizlik, bireysel açıdan bedensel ve ruhsal sorunlara yol açabilen şu yoksunlukları beraberinde getirmektedir (Frese ve Mohr, 1978: 311’den değiştirilerek):
• Ekonomik güvencenin ve ihtiyaçların giderilmesini sağlayan gelir kaynağının kaybı;
• “Ailenin rızkını sağlayan kişi” rolünün sona ermesi;
• Zaman duygusunu ve buna bağlı olarak düzenli yaşam algısını kaybetme;
• Bireysel (kariyer) ve sosyal (kabul görme) açıdan mesleki perspektifin yok olma tehlikesi; bunun yerine “sosyal dışlanma” riski ile karşı karşıya kalma;
• İş arkadaşlarından ayrılma; işyerindeki sosyal yaşamın uyarılarından yoksunluk ve sosyal çevreyle olan bağların kopması.
• Yaşama tutunmanın bir ifadesi ve bir şeyler yapma ihtiyacının tatmin yeri olan işteki meşguliyetin yitirilmesi;
• Topluma yararlı olma, işe yarama duygusunu sağlayan önemli bir olanağın kaybı

1929 Dünya Ekonomik Buhranı sonrasındaki deneyimlere ve günümüze kadar gerçekleştirilen araştırmaların ortaya koyduğu verilere göre, işsizlik ve buna bağlı olarak artan sosyal dezavantajlar ile yoksulluk, şu bedensel sağlık şikayetlerine neden olabilmektedir(Thomann, 1978: 207-208 ve 214; Oschmiansky, 2010; Kritzinger, Ludvig ve Müller, 2009: 139-148):
• Beslenme bozuklukları;
• İş görme gücünde azalma, kas yapısının zayıflaması;
• Yorgunluk hissi, güçsüzlük;
• Kronik bronşit, solunum şikâyetleri, sırt ağrıları;
• Mide-bağırsak rahatsızlıkları, kalp ve dolaşım hastalıkları gibi psikosomatik şikayetler;
• Tansiyon, kolesterol vb. sağlık göstergelerinde olumsuz değişmeler;
• Çarpıntı ve baş dönmesi şikâyetleri;
• Uyku bozuklukları, baş ağrısı;
• Vücut direncinin azalması ve bakımsızlık kaynaklı sorunlar