ÇALIŞMA PSİKOLOJİSİ - Deneme Sınavı - 19

Çalışma yaşamından ayrılma kavramının içinde büyük ölçüde bireyin kendi iradesi ile karar vermesi saklıdır. Bireyin kendi isteğiyle (örneğin görevinden istifa ederek) çalışma yaşamından çekilmesi veya kendi isteğiyle yaş haddinden ya da malûlen emekliye ayrılmasını ifade etmektedir. Çalışma yaşamından dışlanma ise daha çok iş arayıp da bulamama durumu ile işten kendi iradesi dışında ayrılma (işten çıkarılma) durumlarındaki işsizlik için kullanılan kavramdır.

Emeklilik, yıllar süren çalışma yaşamının, sonraki yaşama ilişkin bazı hakları kazanma sonucu, hukuki anlamda sona ermesi ile başlamaktadır. Ancak, çalışma yaşamından bu anlamda ayrılma, artık geride kalan çalışma yaşamının emeklilik yaşamı üzerinde de etkili olmayacağı anlamına gelmez. Mesleki sosyalleşme konusundaki birçok araştırma, çalışma yaşamında edinilen deneyim, yetenek, değer ve tutumların emeklilik yaşamının şekillendirilmesini de etkilediğini göstermektedir.

Emeklilik kavramı, bazen çalışan bireyin iş ilişkisi devam ederken işiyle olan ruhsal bağının sona ermesi anlamındaki “içsel işten ayrılma” ile eş anlamlı olarak da “içsel emeklilik” şeklinde kullanılabilmektedir.

Sigortalının veya işverenin talebi üzerine Kurumca yetkilendirilen sağlık hizmeti sunucularının sağlık kurullarınca usûlüne uygun düzenlenecek raporlar ve dayanağı tıbbî belgelerin incelenmesi sonucu, çalışma gücünün veya iş kazası veya meslek hastalığı sonucu meslekte kazanma gücünün en az %60’ını kaybettiği Kurum Sağlık Kurulu’nca tespit edilen sigortalı, malûllük sigortası bakımından malûl sayılır.

Yukarıda sayılan işsizlik türlerine bireyi çalışma yaşamından dışlama potansiyeli açısından baktığımızda, özellikle gayriiradi, konjonktürel ve yapısal işsizlik nedenlerinin bu riski artırdıkları söylenebilir. Diğer işsizlik türleri, işsiz bireye en azından yeniden istihdam edilebilme şansını daha çok tanımaktadırlar.

Emeklilik yaşamına uyumun nasıl gerçekleşeceği, kişilik tiplerine göre de farklı olabilmektedir. Bu yaklaşıma göre, beş kişilik tipinden söz edilebilir. “Olgun” olarak nitelendirilen kişilikler, yaşlılığı kabullenmiş, yaşamının bu dönemini de en iyi şekilde yaşamaya odaklanmışlardır. “Salıncaklı sandalye tipleri” ise emeklilik ve yaşlılığı sorumluluklarından kaçış yeri olarak benimsemişlerdir. “Zırhlılar” olarak nitelendirilen diğer bir grup, yaşlılıktan duydukları korku ve kaygıyı, günlük faaliyetlerine odaklanarak geliştirdikleri savunma mekanizmasıyla yenmeye çalışmaktadırlar. “Kızgınlar” ise emeklilik öncesi zamanlarda amaçlarına ulaşamamış olmanın hayal kırıklığını yaşamakta, bundan sürekli başkalarını sorumlu tutmaktadırlar. Kızgınlarla birlikte uyumsuz bir tablo çizen “kendinden nefret edenler” de geçmişin kızgınlıklarını kendilerini suçlayarak çıkarmaya çalışanlardır.

İşsizliğin işsizler üzerindeki etkilerini araştıran çalışmaların önemli bir bölümü bedensel sağlık sorunları üzerinde durmaktadır. Bu sorunların önemli bir bölümü “psikosomatik” nitelikte olduğundan, yani ruhsal nedenlere dayandığından, araştırma sonuçları işsizlik psikolojisi açısından önem taşımaktadır. Burada açıklanması gereken nokta, işsizlikle sağlık arasındaki ilişkinin yönüdür. Bu konudaki iki tezden birisi, işsizliğin bedensel sağlık sorunlarını artırdığı (nedensellik varsayımı), diğeri ise hastalıkların işsizlik riskini artırdığıdır (ayıklanma varsayımı). Araştırmalarda her iki varsayımı da destekleyen bulgular bulunmaktadır. Özellikle uzun süreli işsizliğin bedensel sağlık sorunlarına yol açtığı tezi, görgül araştırmalarla desteklenmektedir.

Çalışma yaşamındaki faktörlerin ruh sağlığı üzerine etkisi her iki yaklaşımın da ortak noktasıdır. İki yaklaşım bu açıdan birbirine benzese de, öne çıkardıkları faktörler birbirinden farklıdır. Jahoda, mahrumiyet modelinde, iş sahibi olmanın kişiye hayatını kazanma imkanı sağlamasının yanında, zaman algısı, sosyal çevre, birlikte çalışma, sosyal kimlik ve çalışma düzeni gibi birtakım yan kazançları da olduğunu vurgulamaktadır. Warr’ın vurguladığı faktörler arasında, kontrol sahibi olma, yetenekleri gösterebilme fırsatı, çeşitlilik, gelir olanakları, fiziksel güvenlik, kişilerarası ilişkiler ve sosyal statü gibi konular bulunmaktadır. Warr, dış faktörlerin ruh sağlığına etkisi ile vitaminlerin fiziksel sağlığa olan etkisi arasında benzerlik kurmuştur. Söz konusu faktörlerin yoksunluğu kişinin ruh sağlığı üzerinde olumsuz bir etki yaratırken, uygun seviyede olmaları olumlu bir etki yaratmaktadır. Ancak, belirli bir miktarın üzerinde olmaları bedensel sağlığı daha da iyileştirmediği gibi ruh sağlığını da daha iyi yapmaz.

İşsizlik ve neden olduğu psikolojik rahatsızlıklar sadece bireyleri değil, onların aileleri ve yakın çevrelerini de kötü etkilemektedir. Bireyin işini kaybetmesi durumunda yaşanan, kariyerin sona ermesi ya da değişmek zorunda kalmasının getirdiği belirsizlik ve stres, tüm aileyi etkileyebilmekte, özellikle çocuklarda okul performansında düşmeler, arkadaş grubundan uzaklaşma, izolasyon, depresyon, yalnızlık, duygusal hassasiyet, güvensizlik hissi, sosyal yaşamın azalması ve özgüven düşüklüğü gibi olumsuzluklar görülebilmektedir.

İşsizlik sürecinin “moderatör (ara) değişkenler”i olarak görebileceğimiz faktörler şöyle sıralanabilir;
1. İşsizin mali durumu
2. İşsizliğin süresi
3. Yaş
4. Cinsiyet
5. Aile içindeki statüsü
6. Sosyal destek olanakları
7. Sosyal güvenlik
8. Sağlık durumu
9. İşe ve mesleğe bakışı
10. Eğitim ve kalifikasyon düzeyi
11. Sosyal tabaka
12. Bireysel aktivite düzeyi
13. Durumun denetim algısı ve tahmin edilebilirliği
14. Nedenleri atfetme şekli (Atfetme Kuramı)
15. Kendine değer verme
16. Strese dayanıklılık, etkilenme hassasiyeti
17. Daha önceki işsizlik deneyimi
18. İşsizlik oranları (yerel-ulusal)
19. Mesleki gelişim, değişim, eğitim olanaklarının varlığı ve buna gösterilen ilgi
20. Psikolojik danışma, rehberlik olanaklarının varlığı ve bu olanağın kullanılması

Çalışma yaşamından ayrılma kavramının içinde büyük ölçüde bireyin kendi
iradesi ile karar vermesi saklıdır. Bireyin kendi isteğiyle (örneğin görevinden istifa
ederek) çalışma yaşamından çekilmesi veya kendi isteğiyle yaş haddinden ya da
malûlen emekliye ayrılmasını ifade etmektedir. Dolayısıyla cevap B seçeneğidir.

Bireyin iradesi söz konusu ise kendi isteğiyle çalışma yaşamından ayrılma,
zorunluluk var ise, çalışma yaşamından dışlanma olarak  ifade edilir.  Normal emeklilik süresinden önce gerçekleşen ayrılmalara “erken emeklilik” de denir. Çalışan bireyin iş ilişkisi devam ederken işiyle olan ruhsal bağının sona ermesi anlamında  “içsel işten ayrılma” ya da “içsel emeklilik” şeklinde tanımlanır.  “Emeklilik yaşamı” kavramı ise çalışma yaşamından ayrılma sonrasındaki yaşam kesitini ifade etmektedir.

Bireyin iradesi söz konusu ise kendi isteğiyle çalışma yaşamından ayrılma,
zorunluluk var ise, çalışma yaşamından dışlanma olarak  ifade edilir.  Normal emeklilik süresinden önce gerçekleşen ayrılmalara “erken emeklilik” de denir. Çalışan bireyin iş ilişkisi devam ederken işiyle olan ruhsal bağının sona ermesi anlamında  “içsel işten ayrılma” ya da “içsel emeklilik” şeklinde tanımlanır.  “Emeklilik yaşamı” kavramı ise çalışma yaşamından ayrılma sonrasındaki yaşam kesitini ifade etmektedir.

İradi işsizlik: Bireyin kendi iradesinden kaynaklanan nedenlerle işsiz kalması durumudur.

Konjonktürel işsizlik: Gayriiradi olarak ekonominin kötü olduğu durumlarda emeğe olan talebin azalması nedeniyle işten çıkarmaların artması sonucu ortaya çıkan işsizliktir.  

Geçici işsizlik: Bir işten ayrılıp bir diğerine geçerken arada yaşanan, çoğunlukla emek piyasası koşullarından kaynaklanan işsiz zamanlara denir. “Friksiyonel işsizlik” olarak da isimlendirilmektedir.

Gizli işsizlik: Çalışıyor görünmelerine rağmen, bireylerin üretime ve verimliliğe katkılarının az olması ya da hiç olmaması durumudur.

Yapısal işsizlik ise Ülkenin ekonomik yapısındaki değişiklikler ve teknolojik gelişmeler nedeniyle işsiz kalma durumudur.

İradi işsizlik: Bireyin kendi iradesinden kaynaklanan nedenlerle işsiz kalması durumudur.

Yapısal işsizlik: Ülkenin ekonomik yapısındaki değişiklikler ve teknolojik gelişmeler nedeniyle işsiz kalma durumudur

Geçici işsizlik: Bir işten ayrılıp bir diğerine geçerken arada yaşanan, çoğunlukla emek piyasası koşullarından kaynaklanan işsiz zamanlara denir. “Friksiyonel işsizlik” olarak da isimlendirilmektedir.

Gizli işsizlik: Çalışıyor görünmelerine rağmen, bireylerin üretime ve verimliliğe katkılarının az olması ya da hiç olmaması durumudur.

Konjonktürel işsizlik ise gayriiradi olarak ekonominin kötü olduğu durumlarda emeğe olan talebin azalması nedeniyle işten çıkarmaların artması sonucu ortaya çıkan işsizliktir.

Normal koşullarda, emeklilik sürecinin başlıca dönüm noktaları psikolojik açıdan incelenebilecek yedi bölüme ayrılabilir.

• Emekliliğin algılanıp gündeme gelmesi
• Emekliliğe hazırlık
• Emekliliğe ilk adım
• “Balayı” dönemi
• Hayal kırıklığı
• Yeni yaşama uyum
• İstikrar

Bu 7 aşamanın ilk üçünü “Emekliliğe Hazırlık ve İlk Adım”, geri kalan dördünü
de “Emeklilik Yaşamı Dönemi” başlıkları altında toplayıp inceleyebiliriz.

İskoçya’daki Stirling Üniversitesi’nden David Fryer, 80’li yıllardan başlayarak ve son 60 yılın verilerini inceleyerek yaptığı 14 yıl süren araştırmaları sonucu, işsizliğin “endişe verecek derecede tutarlı” ve ciddi düzeyde olumsuz psikolojik etkileri olduğunu ortaya koymuştur (Fryer, 1995). Fryer’in ulaştığı sonuçlar “nedensellik” varsayımını destekler niteliktedir. Yani, sonuçlar psikolojik sorunların işsizliğe yol açmasından çok, işsizlik nedeniyle ortaya çıktığı sonucuna işaret etmektedir. Diğer bir ifade ile psikoloji sorunlar işsiziliğin nedeni değil daha çok sonucudur. Doğru yanıt B seçeneğidir.

İşsizlik kaynaklı bedensel sorunlar;

• İş görme gücünde azalma, kas yapısının zayıflaması;
• Yorgunluk hissi, güçsüzlük;
• Kronik bronşit, solunum şikâyetleri, sırt ağrıları;
• Mide-bağırsak rahatsızlıkları, kalp ve dolaşım hastalıkları gibi psikosomatik
şikayetler;
• Tansiyon, kolesterol vb. sağlık göstergelerinde olumsuz değişmeler;
• Çarpıntı ve baş dönmesi şikâyetleri;
• Uyku bozuklukları, baş ağrısı;
• Vücut direncinin azalması ve bakımsızlık kaynaklı sorunlar
•Beslenme bozuklukları şeklinde ifade edilebilir. Depresyon işe bir ruhsal sorundur.

YetkinlikKuramı: Bu kurama göre, yaşlılıkta görülebilirfiziksel ve zihinsel performans düşüşlerine rağmen, kalan yetkinlikler kendi başına görevler üstlenip anlamlı bir yaşam sürdürmeye fazlasıyla yetebilecek miktardadır. Yetenek ve becerilerin karmaşık görevleri yerine getirebilme gücü olarak tanımlayabileceğimiz yetkinlik, çevreden gelen performans talepleri ile bireysel özelliklerin etkileşiminden oluşmaktadır.  D seçeneği harici tüm seçenekler yaşlılığın bilişsel kuramı ile ilgilidir.

İradi işsizlik: Bireyin kendi iradesinden kaynaklanan nedenlerle işsiz kalması durumudur.

İradi işsizlik: Bireyin kendi iradesinden kaynaklanan nedenlerle işsiz kalması durumudur.

Konjonktürel işsizlik: Gayriiradi olarak ekonominin kötü olduğu durumlarda emeğe olan talebin azalması nedeniyle işten çıkarmaların artması sonucu ortaya çıkan işsizliktir. 

Yapısal işsizlik: Ülkenin ekonomik yapısındaki değişiklikler ve teknolojik gelişmeler nedeniyle işsiz kalma durumudur

Geçici işsizlik: Bir işten ayrılıp bir diğerine geçerken arada yaşanan, çoğunlukla emek piyasası koşullarından kaynaklanan işsiz zamanlara denir. “Friksiyonel işsizlik” olarak da isimlendirilmektedir.

Gizli işsizlik: Çalışıyor görünmelerine rağmen, bireylerin üretime ve verimliliğe katkılarının az olması ya da hiç olmaması durumudur.

Konjonktürel işsizlik: Gayriiradi olarak ekonominin kötü olduğu durumlarda emeğe olan talebin azalması nedeniyle işten çıkarmaların artması sonucu ortaya çıkan işsizliktir. 

Yapısal işsizlik: Ülkenin ekonomik yapısındaki değişiklikler ve teknolojik gelişmeler nedeniyle işsiz kalma durumudur

Geçici işsizlik: Bir işten ayrılıp bir diğerine geçerken arada yaşanan, çoğunlukla emek piyasası koşullarından kaynaklanan işsiz zamanlara denir. “Friksiyonel işsizlik” olarak da isimlendirilmektedir.

Gizli işsizlik: Çalışıyor görünmelerine rağmen, bireylerin üretime ve verimliliğe katkılarının az olması ya da hiç olmaması durumudur.