ÇALIŞMA İLİŞKİLERİ TARİHİ

Askeri darbenin gerçekleşmesi

Neo liberalizm

Tarım

İki

Kamu Görevlileri Hakem Kurulu

Üç

Türkiye çalışma ilişkileri tarihinde en yoğun grevler 1990’lı yıllarda yaşanmıştır.

1987, 1988 ve 1989’da yıllık ortalama 30 bin işçinin katıldığı grevlere 1990 ve 1991 yıllarında ortalama 160 binin üzerinde işçi katıldı. 1995 yılında ise greve katılan işçi sayısı 200 bine yaklaştı. Bu Türkiye çalışma ilişkileri tarihindeki en yüksek grevci işçi sayısıdır. 2000’li yıllarda ise greve katılan işçi sayısı binlerle ifade edilmektedir.

2001

4688 sayılı Yasa

4857 sayılı Yasa

1980 sonrası iktisat politikalarının temel hedefleri dışa açık/ ihracata yönelik sanayileşme, küresel sermaye ile bütünleşme ve liberalleşmedir.

Tarımın istihdam içindeki payı yüzde 53’ten 25’e gerilerken sanayinin payı yüzde 20’den 25’e yükselmiştir. Tarımsal istihdamda meydana gelen düşüşün karşılığında hizmet sektöründe büyük bir sıçrama yaşanmıştır. Hizmet sektörünün istihdam içindeki payı yüzde 26’dan 49’a yükselmiştir. Tarım dışı çalışanların nicel ve oransal artışın ücretlilerin sayısını arttırmıştır. Ücretlilerin toplam istihdam içindeki payı yüzde 35’ten yüzde 61’e yükselmiştir. Tarımdaki çözülmeye paralel olarak ücretsiz aile işçiliğinde de hızlı bir düşüş yaşanmıştır.Dönem boyunca sigortalı işçi sayısı yaklaşık dört kat artmıştır. Sigortalı işçi sayısındaki bu artışın istihdam ve ücretli sayısındaki artış oranının çok üzerinde olduğu açıktır. Bunun anlamı kayıtlı istihdam oranının yükselmiş olmasıdır.

1982 Anayasası’nın 54. maddenin başlığı, grev hakkı ve lokavt şeklindedir. 1961 Anayasası’nda grev
hakkına yer verilmiş ancak lokavt ifadesine yer verilmemişti. Böylece lokavta anayasal bir statü
tanınmamıştı. 1982 Anayasasında ise lokavta yer verilmiştir. Bu değişiklik 1982 Anayasası’nın temel
yaklaşımı açısından önemli bir gösterge niteliğindedir. 1982 Anayasası, 1961 Anayasası’ndan farklı olarak lokavta yer vermiştir.

2821 sayılı Yasa ile din ibadet işlerinde çalışanlara, öğrencilere, özel öğretim kurumlarında öğretmenlik yapanlara ve özel güvenlik görevlilerine sendika üyeliği yasaklanmıştır. Ancak zaman içinde yapılan değişikliklerle, Sendikalar Kanunu’na göre işçi olan herkesin sendika üyesi olmasına olanak tanınmıştır.

Yasa aralarında bankacılık sektörünün de bulunduğu oldukça geniş grev yasakları getirmiştir. Can ve mal kurtarma işlerinde, cenaze ve tekfin işlerinde, su, elektrik, havagazı, termik santrallarını besleyen linyit üretimi, tabii gaz ve petrol sondajı, üretimi, tasfiyesi, dağıtımı, nafta veya tabii gazdan başlayan petrokimya işlerinde, banka ve noterlik hizmetlerinde, kamu kuruluşlarınca yürütülen itfaiye, sehiriçi deniz, kara ve demir yolu ve diğer raylı toplu yolcu ulaştırma hizmetlerinde, ilaç imal eden işyerleri hariç olmak üzere, aşı ve serum imal eden müesseselerle, hastane, klinik, sanatoryum, prevantoryum, dispanser ve eczane gibi sağlıkla ilgili işyerlerinde, eğitim ve öğretim kurumlarında, çocuk bakım yerlerinde ve huzurevlerinde, mezarlıklarda ve Millî Savunma Bakanlığı ile Jandarma Genel Komutanlığı ve Sahil Güvenlik Komutanlığınca doğrudan işletilen işyerlerinde grev ve lokavt yasaklanmıştır.

275 sayılı Yasa belli hâllerde -mevzuat veya toplu iş sözleşmedeki haklara uyulmaması hâlinde- hak grevine de olanak vermekteydi. 2822 Sayılı Toplu İş Sözleşmesi Grev ve Lokavt Kanunu’na göre ise hak grevi siyasi amaçlı grev, genel grev ve dayanışma grevi kanun dışı grevdir.

1980 sonrasında sendikal haklarda yaşanan sınırlamalara paralel olarak sendikaların toplumsal,
iktisadi ve siyasal etkisi zayıflamıştır. Zorunlu işkolu sendikacılığı ilkesi nedeniyle sendika sayısından
bir azalma yaşanmış ve merkezileşme eğilimi artmıştır. Sendika kurmayı ve sendikalaşmayı zorlaştırıcı
yasal düzenlemeler nedeniyle sendikalaşma oranlarında düşüş yaşanmaya başlanmıştır. Üye sayıları giderek azalan sendikalar, büyüyen ve giderek daha esnek ve güvencesiz koşullarda çalışan yeni ücretli kitlesini örgütlemekte zayıf kalmıştır. Örgütlenmede yaşanan bu sınırlılık bir yandan mevzuat ve uygulamadan öte yandan sendikaların iç sorunlarından kaynaklanmaktadır.

Toplu iş sözleşmesi kapsamının en yüksek olduğu 1988’i esas alacak olursak toplu iş sözleşmesi kapsamı 1 milyon 590 binden 786 bine gerilemiştir. Diğer bir ifadeyle toplu sözleşme kapsamı yarı yarıya azalmıştır. Kamu kesiminde 900 bine yakın olan toplu iş sözleşmesi kapsamındaki işçi sayısı 400 bin civarına gerilemiştir. Bu sayıya belediye çalışanları dâhildir. Kamudaki bu hızlı gerilemenin en önemli nedeninin özelleştirmeler ile dışsallaştırma (alt işveren ve hizmet satın alma) yöntemleri olduğu
bilinmektedir. Kamu kesimindeki toplu sözleşme kapsamı özel sektörden hızlı erimiştir. 1985 ve 1986 yıllarına göre kamu kesimindeki erime yüzde 50’den fazladır. Özel sektörde toplu sözleşme kapsamındaki işçi sayısı 300 bin civarına gerilemiştir. Bir diğer ifadeyle bu veriler özel sektörde toplu sözleşme kapsamının (fiilî sendikalaşma oranının) yüzde 3 civarına indiğini göstermektedir.

Tarımdaki çözülmeye paralel olarak ücretsiz aile işçiliğinde de hızlı bir düşüş yaşanmıştır. 1980’de toplam istihdamın yüzde 40’ını oluşturan ücretsiz aile işçiliği, 2010’da yüzde 14’e gerileyerek birinci istihdam kategorisi olmaktan üçüncü sıraya düşmüştür. Ücret ve maaşla çalışanların oranının yüzde 60’ı aşması çalışma ilişkileri açısından kritik öneme sahiptir.

Kamu çalışanları da 1990’lı yıllarda çok sayıda grev dışı eylem gerçekleştirdi. Kamu çalışanlarının grev hakkı yasal olarak tanınmadığı için grev dışı eylemler kamu çalışanları açısından tek toplu eylem aracı olarak öne çıktı. Kamu çalışanları çeşitli mitingler yanı sıra iş bırakma eylemleri de gerçekleştirdi.