ÇALIŞMA İLİŞKİLERİ TARİHİ

1936 tarih ve 3008 Sayılı İş Kanunu ile Bireysel iş ilişkileri alanında işçiyi koruyucu önlemler getiriliyor, toplu iş ilişkileri alanında dönemin özelliklerine uygun  düzenlemeler yapıyor; çalışma ilişkileri sisteminin asli iki aktörü olan işçi ve işveren geriye itilirken, devlet belirleyici bir ağırlık kazanıyordu.

Cumhuriyetin başlangıç dönemlerinde, Türkiye tam bir tarım toplumu görünümündedir. Ülkenin gelişmemiş sanayi yapısı ise küçük ölçekli işletmeler ile geleneksel zanaatlardan oluşmaktadır.

Türkiye’de 1920’li yıllarda izlenen özel sektör ağırlıklı sanayileşme girişimlerinin başarısızlığı ve 1929 büyük dünya bunalımının etkileri, devletçi iktisat politikalarına geçilmesi üzerinde etken olmuştur.

Osmanlı İmparatorluğu’nun son dönemlerinde ücretliler nicel açıdan olduğu kadar, nitel açıdan da son derecede yetersizdi. Bu yetersizlik; süreklilik, eğitim ve iş deneyimi ile toplumsal davranış normları itibariyle değerlendirilebilir. Tarım kesimiyle henüz bağlarını koparmamış bu kesim, daha çok yılın belirli zamanlarında işçi olarak çalışarak ek gelir elde eden kişilerden oluşuyordu ve gerek okul eğitimi, gerekse iş deneyimi itibariyle sanayi kesiminin talep ettiği normlardan uzakta olup, toplumsal açıdan da sanayi işçisinin davranış kalıplarından farklı özellikler gösteriyordu. Bu kişiler için kullanılan “köylü-işçi” kavramı, madalyonun her iki yüzüne de atıfta bulunmaktadır.

Cumhuriyet Türkiye'si, sadece mevcut sanayi kuruluşlarını değil; eğitimi, iş deneyimi, çalışma alışkanlıkları ve toplumsal davranış kalıplarıyla bu insan malzemesini de devralmıştı. Süreklilik taşımayan ve modern teknolojiye sahip sanayi kuruluşlarına uygun olmayan bu insan malzemesi, Cumhuriyet döneminde olmazsa olmaz bir amaç olarak tanımlanan sanayileşme çabalarının önünde, zaman zaman sermaye kıtlığının da önüne geçen ciddi sınırlamalar ve sorunlar yaratmıştır. İş gücü devir oranlarında olağanüstü bir yükseklik olarak da gözlenen sorun, kuruluşların rantabl çalışabilmeleri için gerekli iş gücünü sağlayamamalarına yol açmıştır.

1937 yılından 1943 yılına kadar çocuk ve genç işçi istihdamı 2,5 kat dolaylarında artmıştır. Kadın işçi istihdamında da yaklaşık %12’lik bir artış gözlenmektedir. Türkiye 2. Dünya Savaşı’na girmemiş de olsa, seferberlik nedeniyle erkek işgücünün önemli bir bölümü silâh altına alınmış, işgücünde meydana gelen azalma çocuk ve kadınlarla kapatılmaya çalışılmıştır.

Cumhuriyet döneminde ücretli istihdamının önemli bir boyutu da, kamu kesimine ilişkindir. Genç Cumhuriyetin yapılanma sürecinde bir taraftan memur istihdamı artarken, diğer taraftan da özellikle devletçi iktisat politikalarının yoğunlaştığı dönemlerde, kamu kesiminde işçi olarak istihdam edilenlerin niceliğinde önemli artışlar sağlanmaktadır. Toplam memur ve işçi sayısı 1938’de 252.089 iken 1948’de 430.997’e ulaşmıştır.

Cumhuriyetin başlangıç yıllarında çalışma ilişkileri alanına yönelik olarak çıkarılan yasalar, daha çok bireysel iş ilişkileri alanına yöneliktir ve dolaylı bir karakter taşımaktadırlar.

Daha sonra yapılan değişikliklerle 1960’a kadar yürürlükte kalan ve bu dönemde genel siyasal çerçeveyi çizen 1924 Anayasasına temel ruhu itibariyle “Hak ve özgürlüklerin felsefi kökeni ile sınırları konusunda doğal hukukçu, liberal (özgürlükçü) ve bireyci (ferdiyetçi) bir yaklaşım egemendir” (Tanör, 1996: 236). Bu çerçevede anayasanın devlet felsefesi “sosyal değil, liberal ve bireyci olup, kişinin kendi yaşamını yine kendisinin düzeltmesi gerektiği inancına dayalıdır” (Tanör, 1996: 238).

Ulusal Bayram ve Genel Tatiller Kanunu (1935): Bu yasayla, hafta tatili 35 saat olarak kabul edilmekte ve daha önce cuma günleri uygulanmakta olan tatil pazar gününe kaydırılmaktadır. Hafta tatilinin, belirli sınırlamalarla cumartesi günü saat 13’ten itibaren uygulanması öngörülmektedir. Ulusal bayram olarak sadece 29 Ekim günü kabul edilmekte, ayrıca 30 Ağustos, 1 Ocak, 23 Nisan, 1 Mayıs, şeker bayramı (3 gün), kurban bayramı (4 gün) genel tatil günleri olarak belirlenmektedir. Talas, kanunun kabul edilmiş olduğu 1935 yılında çok az ülkede 35 saatlik hafta tatilinin söz konusu olduğunu belirterek, yasayı “sosyal politika bakımından ileri bir adım” olarak değerlendirmektedir
(Talas, 1961: 103).

Özel kesim ağırlıklı olduğu için ana çizgileriyle “liberal” olarak nitelendirilen bu dönemde, sanayileşme çabaları değişik nedenlerle yetersiz kalmıştır. Türkiye’nin sanayileşme için gerekli sermaye ve nitelikli işgücünden mahrum oluşu, dönem
itibariyle sanayileşme için gerekli olan altyapının henüz mevcut bulunmayışı, 1925 yılında âşârın kaldırılmasının bütçeyi ve dolayısıyla sanayileşme çabalarını olumsuz yönde etkilemesi, 1923 yılında imzalanan Lozan Antlaşması hükümlerine göre Türkiye’nin 1929 yılına kadar sanayiini koruyacak gümrük tedbirlerini alamamak durumunda kalması; bu nedenlerin başlıcalarıdır. 1920’li yıllardaki sanayileşme çabalarının yetersiz kalması yanında, 1929 dünya bunalımının etkileri, Türkiye’yi 1930’lu yılların başında yeni arayışlara yöneltmiş ve pragmatik bir yol olarak devletçi iktisat politikaları gündeme gelmiştir.

2. Dünya Savaşı döneminde yaşanan gelişmeler, kadın ve çocuk işçilerin sayısında büyük artışa neden olmuştur. 1940 tarihli Milli Korunma Kanunu (MKK), İK’nun ve diğer bazı yasaların belirli hükümleri yanında, kadın ve çocuk işçilere ilişkin koruyucu bazı düzenlemeleri de askıya almış ve bu durum kadın ve çocuk istihdamını işverenler açısından daha kârlı hale getirerek, daha geniş ölçüde çalıştırılmaları üzerinde etken olmuştur. 1943 yılı itibariyle tekstil, gıda-içki ve tütün sanayilerinde çalışan kadınların toplam kadın işçilere oranı %87,59’u bulmaktadır. Çocuk-genç (12-18 yaş) işçilerin yöresel dağılımı açısından en ilgi çekici nokta ise Zonguldak ilinde çalışan çocukların sayı ve oranlarının olağanüstü
ölçüde artmış olmasıdır. Bu ilde çocuk-genç işçilerin oranında gözlenen artış, sektörel açıdan değerlendirildiğinde de kömür madenlerinde çalışan çocukların sayısında ciddi bir artış olarak ortaya çıkmaktadır.

Cumhuriyetin başlangıç yıllarında çalışma ilişkileri alanına yönelik olarak çıkarılan yasalar, daha çok bireysel iş ilişkileri alanına yöneliktir ve dolaylı bir karakter
taşımaktadırlar. Madenlerde çalışmanın zorlukları, kömürün stratejik önemi ve Havza’ daki işçi yoğunlaşması yanında, sosyal ve insani kaygılar da çalışma yaşamına yönelik ilk düzenlemelerin Ereğli Kömür Havzası’nda yapılması üzerinde etken olmuştur.

Bu yasayla, dönemine göre ileri sayılabilecek sosyal politika önlemleri getirilmiştir ve bunların en önemlilerinden biri de madenlerde zorunlu çalıştırmaya son verilmiş olmasıdır. Bunun dışında çalışma süreleri, çalışma yaşı, ücretlerin belirlenmesi gibi temel konulara ilişkin olarak koruyucu düzenlemeler de yer almaktadır. Çalışma süreleri konusunda yaptığı saptamalarla, 151 sayılı yasa, İK öncesinde çalışma sürelerini sınırlandıran ilk hukuki düzenleme olmaktadır. Çalışma süreleri günlük 8 saat ile sınırlandırılmakta ve bunun üzerindeki çalışmalar, gönüllülük esasına bağlanmaktadır.

Liberal ve bireyci bir felsefesi olan 1924 Anayasası’nda ekonomik ve sosyal haklara yer verilmemişti. 1924 Anayasasında, çalışma ilişkileriyle bağlantılı olan sendika, toplu pazarlık, grev yanında; sosyal güvenlik, sağlık, konut gibi ekonomik ve sosyal haklara hiç yer verilmemiştir. Anayasada yer alanlar arasında “ekonomik ve sosyal” olarak nitelendirilebilecek tek hak, belki de parasız ilköğretim hakkı ve zorunluluğudur. “Türklerin tabii hakları” arasında sayılan “çalışma” hakkının da bu kategoride düşünülmesi mümkünse de, buradaki çalışma hakkı kavramı, ekonomik ve sosyal haklardan çok, klasik özgürlüklere yakın gibi görünmektedir.

1924 tarihli ve 394 sayılı bu yasayla, hafta tatili konusu düzenlenmektedir. Yasaya göre hafta tatili 24 saatten az olmamak üzere ve cuma günleri uygulanacaktır. Yasa, tüm Türkiye açısından geçerli olmakla birlikte yerleşim birimlerinin nüfusu açısından bir sınırlamaya tabi tutulmuş ve 10.000 ve daha fazla nüfuslu yerleşim birimleri açısından geçerli hâle getirilmiştir. Yasada, hafta tatilinin ücretli olup olmadığı konusunda bir belirleme bulunmadığı için, tatil ücretsiz olma niteliğini taşımaktadır.

Toplu iş sözleşmesi kurumu Türk iş hukukuna ilk defa Borçlar Kanunu’nda düzenlenen “umumi mukavele” ile girmiştir. Yapılan düzenlemelerin içeriği itibariyle, kendisi gibi liberal ve bireyci bir yaklaşıma sahip olan Mecelle’den ayrıldığı görülmektedir. Mecelle’nin “icare-i adem”“insan kirası” kavramında somutlaşan köle-efendi mantığının yerini, işçi ve işverenlerin birbirine denk güçler olarak kabul edildiği hizmet sözleşmesi kavramı almaktadır. Medeni Kanun
ile birlikte, iş yasalarında boşluk bulunan hallerde bireysel ve toplu iş ilişkilerine uygulanan genel bir yasa olma niteliğini taşımaktadır.

Yasadaki çocukların durumlarıyla ilgili düzenlemeler ise 151 sayılı yasadan sonraki en kapsamlı önlemleri içeriyordu. Çalışma yaşına ilişkin olarak, 12 yaşından küçük çocukların maden ve sanayi kesimlerinde çalıştırılmamaları
hükmü getirilmekteydi. Ayrıca 12 ila 16 yaş arasındaki çocukların gece çalıştırılmayacakları ve günlük çalışma süresinin 8 saatten fazla olamayacağı
hükmü de bulunmaktaydı.

Bu yasayla, hafta tatili 35 saat olarak kabul edilmekte ve daha önce cuma günleri uygulanmakta olan tatil pazar gününe kaydırılmaktadır. Hafta tatilinin, belirli sınırlamalarla cumartesi günü saat 13’ten itibaren uygulanması öngörülmektedir. Ulusal bayram olarak sadece 29 Ekim günü kabul edilmekte, ayrıca 30 Ağustos, 1 Ocak, 23 Nisan, 1 Mayıs, şeker bayramı (3 gün), kurban bayramı (4 gün) genel tatil günleri olarak belirlenmektedir.

Çocuk-genç (12-18 yaş) işçilerin yöresel dağılımı açısından en ilgi çekici nokta Zonguldak ilinde çalışan çocukların sayı ve oranlarının olağanüstü ölçüde artmış olmasıdır. Bu ilde çocuk-genç işçilerin oranında gözlenen artış, sektörel açıdan değerlendirildiğinde de kömür madenlerinde çalışan çocukların sayısında ciddi bir artış olarak ortaya çıkmaktadır.