ÇALIŞMA İLİŞKİLERİ TARİHİ

Osmanlı İmparatorluğu’nda bağımlı çalışanların, şu kategorilerden oluştuğu görülecektir:
• Tarım sektöründeki ücretliler,
• Sanayi işçileri,
• Hizmetler kesimindeki işçiler,
• Madencilik kesimindeki işçiler,
• İnşaat işçileri,
• Kapitalist ev sanayii içerisindeki ücretliler,
• Devlet memurları.
Bunlardan devlet memurlarını, günümüz anlamında ücretliler olmaktan çok, toplumun egemen sınıflarından biri olan asker-sivil bürokrasinin bir parçası olarak ele almak daha uygundur.

1913

Toplam üretim değerinin %70.3’ü dokuma sanayiine aittir.

1829

Amele

1895

1910

1868 yılında tamamlanmıştır.

1926

Tatil-i Eşgal Kanunu

1867 tarihli Dilaver Paşa Nizamnamesi, Havza’daki en temel sorunlardan biri olan işgücünün sürekliliğini sağlama açısından düzenlemeler yaparken, daha önceki dönemlerde büyük ölçüde kuralsız olarak yürütülen “zorunlu çalıştırma”yı düzenleyen hükümler getiriyordu.

Padişah onayından geçmediği için bir teamülname olarak uygulanan 1867 tarihli Dilaver Paşa Nizamnamesi, Ereğli Havzası’nda kömür üretiminde işçileri koruyucu bazı önlemlerle desteklediği bir “zorunlu çalıştırma” düzeni kurarken, 1861 ve 1869 tarihli Maadin Nizamnameleri zorunlu çalıştırmayı yasaklayan hükümler içermekteydi.

İmparatorluğun uzun yaşamında, tarım alanına ilişkin değişimler belirli bir niteliksel olgunluk kazanıncaya kadar, “miri arazi” tabir edilen tarımsal arazilerin mülkiyeti ilke olarak devlete ait olmuştur. Değişik iç ve dış nedenlerin etkisiyle oluşan değişim sürecinde, önce miri nitelikte olan topraklar üzerinde fiili bir özel mülkiyet oluştu, 1858 tarihli ve toprakta özel mülkiyeti benimseyen Arazi Kanunu ile bu fiili durum yasalaştırıldı.

1913 yılında, atelyelerde yapılan halı imalâtı daha ağırlıklı olmakla birlikte, toplam üretimin küçümsenmeyecek bir miktarı, %42’si, evlerde yürütülüyordu. “Kapitalist ev sanayii” olarak tanımlanabilecek bu sistemde, “Kullandıkları aletleri ve hammaddeleri “halı imalâtçıları”ndan sağlayan, ürünleri üzerinde mülkiyet hakkı iddia etmeksizin parça başı ücret karşılığı halı dokuyan, kendi evlerinde çalışan ve hemen hemen tamamı kadın ve genç kızlardan oluşan kapitalist ev sanayii işçileri” bulunmaktadır.

İmparatorluk’ta, devletin ilk sınai tesisi, harp silahları imal maksadıyla II. Bayezid devrinde (1505?) vücuda getirilen Tophane’dir. Devletin bu rolü, özellikle Tanzimat’a kadar, büyük ölçüde, modernleştirilmeye çalışılan orduya ait araç-gereç ihtiyacını karşılama amacına yönelik kuruluşların işletilmesi biçiminde olmuştur.

Osmanlı İmparatorluğu ve devlete ait bu sınai kuruluşların, rasyonel bir biçimde işletilebilmeleri mümkün olmamış, bu kuruluşların büyük bölümü, bir kaç yıllık bir süre içinde iflas etmişlerdir. Bu oluşumun “kısmen devletin idaresizliği, kısmen de kapitülasyonların milli sanayii himayeye imkân bırakmaması” gibi nedenleri bulunmaktadır. Günümüzde 1913 yılında, silah fabrikaları ve deniz tezgâhlarıyla birlikte bütün devlet sınai müesseselerinde 5.000 kadar işçi çalışmaktadır.

1913-1915 Sanayi Sayımı, çalışan işçilerin yaklaşık üçte birinin kadın olduğunu ve bunların özellikle dokumacılık gibi alanlarda yoğun olarak istihdam edildiklerini göstermektedir. Özellikle Anadolu’da yaygın olan halıcılık gibi faaliyetlerde çalışanların çok büyük bölümü kadındır.
Sanayi işletmelerinde çok sayıda çocuk işçi de istihdam edilmekteydi. 1920 yılında Amerikalı bilim adamları tarafından İstanbul’da yapılan bir araştırmaya göre, ayakkabıcılık alanında 2.500; giyim sanayiinde 600’ü erkek, 200’ü kız olmak üzere toplam 800; lokanta ve otellerde 200 erkek, 40 kız çocuk; küçük fabrikalarda 500 çocuk; sigara ve tütün imalâtında ise 170 çocuk istihdam edilmektedir.

İmparatorluk’ta çalışma sürelerine ilişkin hukuksal sınırlama, Mecelle’yle getirilmiştir. Mecelle’nin çalışma ilişkileri alanına yönelik sınırlı düzenlemeleri arasında, çalışma süreleriyle ilgili bir madde de bulunmaktadır. 495. Maddedeki
düzenlemeye göre, “Bir kimse, bir gün çalışmak üzere işçi tutarsa, gün doğumundan ikindiye veya gün batışına kadar çalışmak hususunda, o yerdeki
gelenek nasılsa, ona göre hareket edilecektir.”

Osmanlı İmparatorluğu’nda gerçekleştirilen ilk grev eylemleri esas olarak ekonomik amaçlıydı ve

doğal örgüt yapısı içerisinde gerçekleştirilmişti.

Padişah onayından geçmediği için bir teamülname olarak uygulanan 1867 tarihli Dilaver Paşa Nizamnamesi, Ereğli Havzası’nda kömür üretiminde işçileri koruyucu bazı önlemlerle desteklediği bir “zorunlu çalıştırma” düzeni kurarken, 1861 ve 1869 tarihli Maadin Nizamnameleri zorunlu çalıştırmayı yasaklayan hükümler içermekteydi. Bununla birlikte, Havza’da bunların yerine teamülname hükümlerinin uygulanmasına devam edilmiştir. 1906 tarihli Nizamname’de de benzeri hükümler yer almakla birlikte, madenlerde zorunlu çalıştırma sürmüş, nihayet daha Kurtuluş Savaşı devam ederken çıkarılan 10 Eylül 1921 tarihli ve 151 sayılı Ereğli Havza-i Fahmiyesi Maden Amelesinin Hukukuna Müteallik Kanun ile madenlerde zorunlu çalıştırmaya son verilmiştir.

Ülkede, modern ve organize sosyal güvenlik uygulamalarının, özellikle askeri personel ve diğer devlet memurlarından başlaması şaşırtıcı değildir. Bu kesimin diğer ücretli kesimlerde olmayan bir sürekliliğe sahip olması ve ücret düzeyinin göreli yüksekliği, bu uygulamaları olanaklı kılmaktadır.