ÇALIŞMA İLİŞKİLERİ TARİHİ

Bunlardan devlet memurlarını, günümüz anlamında ücretliler olmaktan çok, toplumun egemen sınıflarından biri olan asker-sivil bürokrasinin bir parçası olarak ele almak daha uygun olacağından; temel olarak ücretliler kitlesinden ayrışmaktadır.

İmparatorluk’ta bağımlı çalışanlar için en çok kullanılan terim “amele” idi. Örneğin 1894-1895 Genel İstatistik Sayımı’nda bu kavram kullanılmaktaydı (Karpat, 1985: 218). Kavram, “19. yüzyılın ikinci yarısına kadar, daha çok inşaat, tarım, madencilik alanlarında yoğunlaşmış olan işgücü” için, “daha sonraki dönemlerde de, daha çok ağır işlerde çalışan vasıfsız işçileri adlandırmakta kullanılmıştır” (Sendikacılık Ansiklopedisi, 1. Cilt, “Amele” maddesi, 1996: 38). İşçiler tarafından kurulan birçok örgütün isimlerinde de, amele sözcüğü, kullanılmaktadır. Örneğin, “Amele-i Osmani Cemiyeti” gibi... “Amele” sözcüğü toplumsal olarak “küçültücü” bir anlam da içeriyordu. Öyle ki, 1923 yılında İzmir’de toplanan İktisat Kongresinde, işçi grubunun taleplerini gösteren “İktisat Esasları”nın birinci maddesi, “Amele namiyle hitap edilmekte olan kadın ve erkek erbab-ı say ve amele bundan böyle işçi denilmesi” şeklindedir

1913-1915 Sayımı, diğerleriyle karşılaştırılamayacak kadar büyük ölçekli ve göreli olarak ileri üretim teknikleri kullanan kuruluşları içerdiği için, ücret düzeylerini ülke ortalamasından daha yüksek gösteriyor olmalıdır. Ayrıca, Sayım, nominal ücretleri yansıtmaktadır, oysa işçiler açısından önemli olan, bu ücret gelirinin satın alma gücüdür. Bu nedenle, 20. yüzyıl başlarında ücretlilerin yaşam düzeylerine ilişkin bir değerlendirme yapabilmek için, nominal ücret rakamlarının yanı sıra, işçilerin tüketim kompozisyonları ile mal ve hizmetlerin fiyatları da bilinmelidir.

1913-1915 Sanayi Sayımı, çalışan işçilerin yaklaşık üçte birinin kadın olduğunu ve bunların özellikle dokumacılık gibi alanlarda yoğun olarak istihdam edildiklerini göstermektedir. Özellikle Anadolu’da yaygın olan halıcılık gibi faaliyetlerde çalışanların çok büyük bölümü kadındır.

Kurulan ilk işçi örgütlerinden biri, 1894-1895 yıllarında Tophane fabrikalarında kurulan Osmanlı Amele Cemiyeti’dir. Cemiyet, varlığını, sadece bir yıl sürdürebilmiştir

Saptanabilen ve daha çok grev biçiminde ortaya çıkan işçi hareketlerinin başlangıcını 1870’li yıllara götürebiliriz. Bu konuda tartışmalar olmakla birlikte, 1872 yılında “Beyoğlu Telgraf İşçileri” tarafından yapılan grevin “ilk” olduğu genel bir kabul görmektedir

Mecelle’nin çalışma ilişkileri alanına yönelik maddeleri, eserin “kira sözleşmeleri”ne (icarat) ayrılmış olan ikinci kitabında yer almaktadır. “Roma Hukukunda olduğu gibi Mecelle’de de insan çalışması, kira akdi içinde düzenlenmiş”ti (Çelik, 1985: 8). Bu düzenlemelere göre, Mecelle konusu itibariyle eşya ve insan kirası arasında bir ayrım yapmamaktadır. Mecelle’nin 413. maddesine göre işçi (ecir), “nefsini kiraya veren kimse” olarak tanımlanmaktadır.

1908 yılında yoğun biçimde gerçekleşen işçi hareketleri, bu hareketleri engellemek üzere toplu iş ilişkileri alanının temel kurumlarına ilişkin düzenlemeler yapan yasaların çıkarılmasına yol açtı. Bu bağlamda 1909 yılında da Tatil-i Eşgal kanunu yürürlüğe girdi.

İmparatorluk’ta çalışma ilişkileri alanındaki hukuksal düzenlemeler de genel çizgileriyle otoriter ve sınırlandırıcıdır ve bu niteliklerin, 1876 tarihli Kanun-u Esasi’ye kadar olan dönemde “mutlak monarşi”, sonrasında ise “meşruti monarşi” olarak nitelenebilecek siyasal rejimin izlerini taşıdığı söylenmelidir. Öyle ki, Kanun-u Esasi’de de çalışma ilişkileri açısından önem taşıyan ekonomik ve sosyal hakların yer almadığını görüyoruz. Ancak, buradan hareketle, bağımlı çalışanları koruyucu hiç bir sosyal politika önlemi alınmadığı sonucuna ulaşılmamalıdır. İmparatorlukta ücretlileri koruyucu nitelik taşıyan sınırlı sosyal politika önlemleri mevcuttur. Bunlar büyük ölçüde, madencilik sektöründe çalışanlara yöneliktir.

Osmanlı İmparatorluğu'nda günümüzün sosyal güvenlik anlayışına daha yakın olarak tanımlanabilecek uygulamalar oldukça sınırlıydı. Bunlar, bağımlı çalışanların küçük bir bölümüne, özellikle de askerlere yönelik olarak gerçekleştirilmişlerdir. 1866 yılında, bir Askeri Tekaüt Sandığı kurulmuş; bu sandık, tüm sosyal güvenlik hizmetlerini vermekten çok, üyelerinin emeklilik durumlarını düzenlemiştir. 1881’de ise askerler dışındaki devlet memurları için bir tekaüt sandığı kurulmuştur

Kimya işçileri

Madenlerin işletilmesine geç başlanması

I, II, IV

I ve IV

Mecelle

Telgraf işçileri

Hak edilmiş ücret alacaklarının ödenmemesi

Formel sendikal yapı içinde gerçekleştirilmiş olmaları

Tatil-i Eşgal Kanunu

I, III, V