ÇALIŞMA İLİŞKİLERİ TARİHİ

İmparatorluğun uzun yaşamında, tarım alanına ilişkin değişimler belirli bir niteliksel olgunluk kazanıncaya kadar, “miri arazi” tabir edilen tarımsal arazilerin mülkiyeti ilke olarak devlete ait olmuştur. Değişik iç ve dış nedenlerin etkisiyle oluşan değişim sürecinde, önce miri nitelikte olan topraklar üzerinde fiili bir özel mülkiyet oluştu, 1858 tarihli ve toprakta özel mülkiyeti benimseyen Arazi Kanunu ile bu fiili durum yasalaştırıldı.

Geleneksel olarak, büyük ölçüde el sanatlarına ve esnaf biçimi örgütlenmeye dayanan Osmanlı sanayii, dışa açılma sonucunda değişime uğramaya başlamış ve bu sürecin sonunda yıkımla karşılaşmıştı (Ekin, 1976: 224). Bu süreçte, Osmanlı pazarının kapitülasyonlar ve Avrupa devletleri ile imzalanan liberal nitelikli dış ticaret anlaşmaları ile bu ülkelerin sanayi mallarına açılması belirleyici oldu (Issawi, 1966: 42). “1820’lerden Birinci Dünya Savaşı’na kadar geçen yaklaşık yüz yıl boyunca Batı
Avrupa ülkelerinden ithal edilen mamûl malların hacmi hızla genişledi. Sanayi Devriminin ürünlerinin rekabeti karşısında, zanaatlara dayalı üretim faaliyetleri kimi dallarda direnebilmiş, pek çok dalda gerilemiş, kimi dallarda da tümüyle yıkılıp gitmiştir”

Sayım sonuçları, sanayi kuruluşlarının çok büyük bölümünün; gıda, toprak, deri, tahtacılık, tekstil ve kâğıt gibi tarımsal kaynaklı sanayiler olduğunu ortaya koymaktadır. Bunun ise gelişmemiş bir sanayi yapısına tekabül ettiği söylenebilir. 1915 yılı itibariyle 282 kuruluşun 78’i gıda, 78’i de dokumacılık alanlarında faaliyet göstermektedir
(%55.3). İşletme sayısı yanında, üretim değerleri itibariyle yapılacak bir çözümleme, sanayinin yapısına ilişkin daha sağlıklı sonuçlar verecektir. Toplam üretim değerinin %70.3’ü gıda sanayii tarafından üretilmektedir, %11.9’u ise dokuma sanayiine aittir. İki alt-sektörün toplam üretim içerisindeki payları %82.2’yi bulmaktadır.

1914 yılı itibariyle, yabancı sermayenin %63.1’i demiryolları, %12.0’si bankacılık alanındaydı. Sanayinin payı %5.3, ticaretin payı ise %5.8’di.

Kuramsal olarak, ücret düzeyleri üzerine etkili olabilecek faktörlerden biri, sendikal örgütlenmedir. Ancak, dönem içerisinde, bu tür etkilere yol
açacak bir örgütlenmenin koşulları yoktur. Hukuksal düzenlemeler, işçi kesiminin örgütlü mücadelesini engelleyici ve yasaklayıcı niteliktedir.
Özellikle 1870’lerden başlayarak örgütlenme çabaları ve bazı işçi hareketleri gözleniyorsa da, bunlar ücret düzeyleri üzerinde etkili değildir. Ancak,
1908’de İkinci Meşrutiyet sonrası gerçekleşen işçi
hareketleriyle ücret düzeyleri arasında anlamlı bir
bağ kurulabilmektedir. Dolayısıyla, ücret düzeylerini etkileyen faktörleri, başka yerlerde aramak
gerekecektir. Boratav ve arkadaşları, ücret düzeylerinin, geniş ölçüde, iktisadi faktörlerle açıklanabileceği sonucuna varmaktadırlar. Buna göre, bir
çevre ülkesi olarak, dünya pazarları ile bütünleşmekte olan Osmanlı İmparatorluğu’nda, fiyat hareketlerinin dünyayı izlemesi, reel ücret artışlarının önemli sebeplerinden biridir. Ayrıca, savaşlar
ve kıtlık gibi nedenlerle ortaya çıkan emek kıtlığı
da, bu oluşum üzerinde etkili olmaktadır

Osmanlı
İmparatorluğu’nda da 19. yüzyıldan başlayarak,
kadın işçilerin sayısı artmıştır. Bunun nedenlerinden birisi, sürekli yaşanan savaşlar dolayısıyla erkek
işgücünde ortaya çıkan kayıplardır. “Savaş ilerledikçe erkek nüfusun cepheye sevki nedeniyle emek
arzı sınırlı kaldı; kentlerde ve kırsal alanlarda erkek
işgücü bulunamaması sonucu Osmanlı kadını çalışma yaşamına çekildi.

İmparatorluk’ta çalışma sürelerine ilişkin hukuksal sınırlama, Mecelle’yle getirilmiştir. Mecelle’nin çalışma ilişkileri alanına yönelik sınırlı düzenlemeleri arasında, çalışma süreleriyle ilgili bir madde de bulunmaktadır.

İkinci Meşrutiyet sonrasındaki işçi
örgütlenmelerinin ise nicelik ve nitelik olarak
farklılık kazandığı gözlenmektedir. Bu kuruluşlar,
daha önceki dönemlere göre sayıca daha fazladırlar
ve daha sürekli hale gelmişlerdir. Kuşkusuz, bu
oluşumda çeşitli faktörlerin etkisi bulunmaktadır.
İlk işçi kuruluşlarının kurulduğu yıllara göre
sanayileşme ve buna bağlı olarak işçi sayısındaki
artış, tüm yasal ve fiili sınırlamalarına rağmen İkinci
Meşrutiyet’in getirmiş olduğu göreli özgürlük
ortamı ve işçilerin örgütlenme deneyimlerindeki
artış bunlar arasındadır. Bu kuruluşlarda, daha
önceki dönemlerdeki işçi örgütlerinin de etkisi
olduğu gözlenmektedir. Örneğin, Meşrutiyet’ten
sonra kurulan Osmanlı Terakki-i Sanayi
Cemiyeti, 1895 yılında kapatılan Osmanlı Amele
Cemiyeti’nin devamı niteliğindedir. Bu kuruluş,
daha sonra, 1909 tarihli Cemiyetler Kanunu’na
uymadığı gerekçesiyle kapatılmış ve yerine
1910 yılında, Osmanlı Sanatkâran Cemiyeti
kurulmuştur

Saptanabilen ve daha çok grev biçiminde ortaya çıkan işçi hareketlerinin başlangıcını 1870’li
yıllara götürebiliriz. Bu konuda tartışmalar olmakla birlikte, 1872 yılında “Beyoğlu Telgraf
İşçileri” tarafından yapılan grevin “ilk” olduğu
genel bir kabul görmektedir

1909 Tarihli Tatil-i Eşgal Kanunu (TEK)
Bu kanun, Türkiye çalışma ilişkileri tarihinde,
toplu iş ilişkileri konusunda dolaysız bir biçimde
düzenlemeler yapan ilk kanundur.

En genel çizgileriyle bir değerlendirme yapacak olursak, Osmanlı İmparatorluğu’nda bağımlı çalışanların, şu kategorilerden oluştuğu görülecektir: Tarım sektöründeki ücretliler, Sanayi işçileri, Hizmetler kesimindeki işçiler, Madencilik kesimindeki işçiler, İnşaat işçileri,  Kapitalist ev sanayii içerisindeki ücretliler, Devlet memurları.

Bunlardan devlet memurları, günümüz anlamında ücretliler olmaktan çok, toplumun egemen sınıflarından biri olan asker-sivil bürokrasinin bir parçası olarak ele almak daha uygun olacaktır.

Günümüz anlamında işçi; bir işverene bağımlı olarak çalışan, çalışması büyük ölçüde süreklilik gösteren, ücret geliri başat olan bir işgücü kategorisidir.

İşin bırakılması, terkedilmesi anlamına gelmektedir. Bu kavramı, günümüzün terimleriyle “grev” olarak nitelendirmemiz mümkündür. Günümüz itibariyle, çalışma ilişkilerinin tarafları olan işçi, işveren ve devlet, sisteme giderek örgütleriyle katılmaktadır. İşçi ve işveren tarafları açısından, bu örgütler esas olarak sendikalardır. Çalışma ölçütü itibariyle ayrıştırma yapılacaksa “çalışma öncesi dönem”, “çalışma dönemi” ve “emeklilik” olarak yapabiliriz. Emeklilik çalışma dönemi sonrasıdır. Memur, kamu personeli olarak geçmektedir.

Madencilik sektörü, son dönem Osmanlı ekonomisinin önemli sektörlerinden birisidir. 1. Dünya Savaşı öncesinde bu sektörde çalışanların sayısı yaklaşık 30.000’dir. Fakat bu kadar yüksek sayılara ulaşan maden işçileri, günümüz anlamında işçi olmaktan oldukça uzaktır. Zira bu madenci kitlesinin yarısı, sadece birkaç ay madenlerde çalışıp sonrasında köyüne dönen ve yerini aynı nitelikteki geçici işçilere bırakan kimselerden oluşmaktadır. Bu nedenle, madenlerde çalışmaları süreklilik göstermeyen ve kısa bir süre madenlerde çalıştıktan sonra tekrar köylerine dönen kimseler için “köylü-işçi” ya da “çiftçi-madenci” gibi terimler kullanılmıştır. Kendi hesabına çalışanlara, bağımsız çalışanlar denilmektedir. Sisteminin tarafları olarak işçi ve işveren örgütleri, rollerini büyük ölçüde “toplu pazarlık” kurumu çerçevesinde oynarlar ve bu platformda, çalışma koşullarını kendi lehlerine belirlemek için çaba gösterirler. Burada çalışma koşulları; ücret, çalışma süreleri, işçi sağlığı ve iş güvenliği vb. öğeleri içermektedir. Taraflar, örgütleri aracılığıyla, toplu pazarlık sürecinde isteklerini karşı tarafa kabul ettirmeye çalışırlar. Eğer iki taraf çalışma koşulları üzerinde uzlaşırlarsa, bunu yazılı bir anlaşmaya dönüştürürler. İşçi Örgütlenmeleri, işçi kesimi açısından örgütlenme
hareketinin gerçekleştirilmesidir. Yanında ücret karşılığı işçi çalıştıran kişilere “işveren” denilmektedir.

1908 yılındaki işçi hareketleri sonucunda çıkarılan otoriter karakterli Tatil-i Eşgal Kanunu ise toplu çalışma ilişkilerinin sendikal örgütlenme, iş uyuşmazlıklarının çözümü ve grev boyutlarına ilişkin önemli düzenlemeler getirmektedir.

3512 sayılı Cemiyetler Kanunu, 1938 yılında çıkarılmıştır. Yasanın çalışma ilişkileri alanına yönelik en önemli düzenlemesi, derneklere getirdiği diğer sınırlamalar yanında, “sınıf esasına veya adına dayanan” cemiyetleri yasaklamasıydı. 1946 yılında Cemiyetler Kanunu’nda değişiklik yapılarak, “sınıf esasına veya adına dayanan cemiyet” kurma yasağı kaldırılmakta, 1947’de de Sendikalar Kanunu çıkartılmaktadır. Yasayla, Türkiye’de ilk defa sendikaların kurulması ve faaliyetleri düzenlenmiştir. Cumhuriyet döneminin en önemli yasalarından biri olan, sağlık alanı yanında çalışma ilişkileri alanına yönelik olarak da düzenlemeler yapan 1930 tarihli Umumi Hıfzısıhha Kanunudur.Borçlar Kanunu 1926 yılında çıkarılan Cumhuriyet döneminde gerçekleştirilen hukuk reformunun en önemli yasalarından biridir. Kanun, çalışma ilişkilerini dolaysız bir biçimde düzenlememesine karşılık, bu alana ilişkin önemli
hükümler içermektedir.

Kurulan ilk işçi örgütlerinden biri, 1894-1895 yıllarında Tophane fabrikalarında kurulan Osmanlı Amele Cemiyeti’dir. Cemiyet, varlığını, sadece bir yıl sürdürebilmiştir. Cemiyetin yöneticilerinin tutuklanmaları ve sürgün edilmeleriyle, kuruluş ortadan kalkmıştır.

Meşrutiyet’ten sonra kurulan Osmanlı Terakki-i Sanayi Cemiyeti, 1895 yılında kapatılan Osmanlı Amele Cemiyeti’nin devamı niteliğindedir. Özellikle İkinci Meşrutiyet öncesi dönemdeki bazı kuruluşların, isimlerinde “amele” sözcüğünü taşımalarına karşın, birer işçi kuruluşu olarak nitelendirilmeleri zordur. Bunlar dönemin şiddetli baskı koşullarında, dernek biçiminde kurulmuşlardır ve daha çok hayır ve yardımlaşma kuruluşu niteliğini taşımaktadırlar.

1872-1908 tarihleri arasında saptanabilen 23 greve karşılık, 1908 sonrasında bir grev patlaması yaşanmıştır. Bu grevler, İkinci Meşrutiyet’in ilânını takip ettiği için “İlân-ı Hürriyet” grevleri olarak anılmaktadır.

Fabrika-i Hümayûn, Devlet (İmparatorluk) Fabrikası anlamına gelmektedir. İcare-i Adem, köle-efendi ilişkisi mantığında insan kirası anlamındadır. Takrir-i Sükûn, toplam 4 yıl boyunca yürürlükte kalan 4 Mart 1925 tarihli ve 578 sayı ile çıkan kanunun ismidir. Menfaat Grevi ise çalışma ekonomisinde bir terim olup, toplu pazarlık sırasında uyuşmazlık çıkması durumunda başvurulabilen greve karşılık gelmektedir.

Osmanlı İmparatorluğu’nda işçilerin çalışma koşullarını ücret gelirleri ve çalışma süreleri açısından değerlendirildiğinde, Osmanlı İmparatorluğu’nda işçilerin ücret gelirlerinin işgücü içerisindeki diğer çalışan kategorilerinden daha düşük olduğunu ortaya koymaktadır. Eldeki verilere göre, hemen tüm faaliyet kesimlerinde kadın ve çocuk işçi ücretleri de erkek işçi ücretlerinden çok daha düşük düzeydedir. Çalışma süreleri açısından bakıldığında ise, İmparatorlukta tüm kategoriler itibariyle gündelik çalışma sürelerinin çok uzun olduğu, kimi zaman 10-12 saate kadar ulaştığı ve haftalık çalışma günlerinin de 6-6.5 gün olduğu görülmektedir. Ayrıca, Osmanlı İmparatorluğu’nda, 19. yüzyıl sonları ve 20. yüzyıl başları itibariyle işçi sendikalarının ücret düzeyleri üzerinde önemli bir etkisi de olmamıştır.

Saptanabilen ve daha çok grev biçiminde ortaya çıkan işçi hareketlerinin başlangıcını 1870’li yıllara götürebiliriz. Bu konuda tartışmalar olmakla birlikte, 1872 yılında “Beyoğlu Telgraf İşçileri” tarafından yapılan grevin “ilk” olduğu genel bir kabul görmektedir.

Cumhuriyet döneminde kamu çalışanları da 1990’lı yıllarda çok sayıda grev dışı eylem gerçekleştirdi.Dönem boyunca irili ufaklı yüzlerce işçi eylemi ve direnişi içinde Paşabahçe Cam Fabrikasında 1991 yılında toplu işçi çıkarmaya karşı yapılan direnişin,Paşabahçe Cam Fabrikasının kapatılmasına karşı 2002 yılında yapılan direnişin altı özel olarak çizilmelidir. Cumhuriyetin başlangıç yıllarında sosyal güvenlik alanına ilişkin düzenlemeler ise Ereğli Kömür Havzası’nda çalışan maden işçilerinden başlamıştır. Banka ve Sigorta İşçileri ise sendikası bulunmaktadır.

Ücret-emek ilişkisine dayanan sanayi üretiminin yok denecek kadar az olduğunu gösteren 1921 Sanayi sayımı sonuçlarıdır. 1921 Sanayi sayımı sonuçlarının işyeri başına ortalama olarak 2 çalışan insan göstermesi, sayımın kapsadığı alanlarda kendi başına ya da aile emeğinin yardımıyla çalışan küçük üreticilerin dışında ücret-emek ilişkisine dayanan sanayi üretiminin yok denecek kadar cılız olduğunu kanıtlamaktadır.

Osmanlı İmparatorluğu’nda, 20. yüzyıl başlarında, sanayileşme ve buna bağlı olarak bir işçi kitlesinin ortaya çıkışıyla ilgili en önemli ve sağlıklı bilgi kaynağı, 1913-1915 Sanayi Sayımı’dır. Sayım, İmparatorluk’taki sanayi kuruluşlarının küçük bir bölümünü içeriyorsa da, önemli kuruluşlarının tümü kapsama girmekteydi ve “Ülkenin sınai profilinin büyük bölümünü içerdiğinde şüphe olmayan bu kuruluşlar, 1908 yılında çağdaş anlamıyla bir Osmanlı sanayiinin varolmadığını açık-seçik ortaya koymaktadır. Sayım sonuçları, sanayi kuruluşlarının çok büyük bölümünün; gıda, toprak, deri, tahtacılık, tekstil ve kâğıt gibi tarımsal kaynaklı sanayiler olduğunu ortaya koymaktadır. 1913-1915 Sanayi Sayımı sonuçlarına göre, 1915 yılı itibariyle sayıma dâhil edilen 264 kuruluştan 22’si, yani %8.3’ü devlete ait olup, büyük bölümü dokuma sanayii alanında faaliyet göstermektedir.

İş uyuşmazlıklarının barışçı çözüm yollarından biri olan uzlaştırma kurumu, ilk kez 1909 tarihli Tatil-i Eşgal Kanunu (TEK) ile düzenlenmiştir.

Toplu iş sözleşmesi kurumu Türk iş hukukuna ilk kez Borçlar Kanunu (1926) ile girmiştir. Türkiye’de sendika yasağı rejiminden sendika özgürlüğü rejimine Cemiyetler Kanunu değişikliği (1946) ile geçilmiştir. Kıdem tazminatı Türk iş hukukuna ilk kez İş Kanunu (1936) ile girmiştir. Sendika, toplu pazarlık ve grev hakları Türkiye tarihinde ilk defa birlikte var olma olanağını bulurken; sendikal haklar ilk kez açık bir anayasal güvenceye 1961 Anayasası’nda kavuşmuştur.