ÇALIŞMA İLİŞKİLERİ TARİHİ - Deneme Sınavı - 16

1980’li yıllar ile birlikte bir yandan iktisat politikasında köklü bir değişikliğe gidildi (24 Ocak
1980 kararları), öte yandan siyasal ve sosyal haklar alanında baskıcı-otoriter bir rejim değişikliği (12
Eylül 1980 darbesi) gerçekleştirildi. 12 Eylül askeri darbesi ile 1961 Anayasası askıya alındı. 1982
yılında yeni bir anayasa yapıldı ve aralarında sendikal yasaların da olduğu temel yasalar değiştirildi.
12 Eylül 1980 ile Kasım 1983 seçimleri arasındaki dönem, Millî Güvenlik Konseyi (MGK) adı verilen ve 5 darbeci generalden oluşan askeri cuntanın yönetiminde geçti. Yeni bir Anayasa yapmak üzere üyeleri MGK tarafından seçilen bir Danışma Meclisi (DM) oluşturuldu. Ancak MGK bu dönem boyunca son karar verici olarak kaldı. Kasım 1983 seçimleri ile tek başına iktidara gelen Turgut Özal liderliğindeki Anavatan Partisi (ANAP), 24 Ocak
kararları ile başlayan liberalizasyon ve ihracata yönelik sanayileşme politikalarını derinleştirdi (Özal,
darbe dönemindeki Bülent Ulusu hükümetinde ekonomiden sorumlu Başbakan Yardımcılığı görevinde bulunmuştu).
Bu dönemde özelleştirme uygulamaları ile çalışma ilişkilerinde esneklik ve kuralsızlaşmaya dönük girişimler hız kazandı. İktisat politikalarında yaşanan köklü değişiklikle birlikte devletin 1960-80 arasında yürüttüğü sosyal işlevler göz ardı edilmeye başlandı. Özellikle ANAP döneminde, kamu kesimi çalışma ilişkilerinde işveren örgütlerinin ilkeleri egemen olmuştur. 1980 sonrasının ekonomi politikalarında ulusal kalkınmacılık ve devletçilik
ya da karma-ekonomi anlayışı, buna bağlı olarak popülist politikalar terk edilmiştir. Bunların yerini
üretimden elini çekmiş, piyasayı güçlendirme görevi üstlenmiş ve kamu bütçesini disipline etmek için
sosyal politikalardan vazgeçen bir devlet almıştır.

Dönem boyunca
istihdamın sektörel yapısında çok köklü değişiklikler yaşanmıştır. İstihdamın sektörler arasında
oransal dağılımına baktığımızda yükselen hizmet sektörünü ve hızla gerileyen tarım sektörünü
görmekteyiz.

2821 sayılı Yasa ile din ibadet işlerinde çalışanlara, öğrencilere, özel öğretim kurumlarında öğretmenlik yapanlara ve özel güvenlik görevlilerine
sendika üyeliği yasaklanmıştır.

Yasa’nın tanımladığı grev için aranan şartlar gerçekleşmeden yapılan greve kanun dışı grev denilir. Siyasi amaçlı grev, genel grev ve dayanışma grevi kanun dışı grevdir.

4688 sayılı Kanun’da, 4 Nisan 2012 tarihli ve 6289 sayılı Kanun’la bazı önemli değişiklikler yapılmıştır. Kanunun adı Kamu Görevlileri Sendikaları Kanununu iken Kamu Görevlileri Sendikaları ve Toplu Sözleşme Kanunu şeklinde değiştirilmiş ve kamu görevlilerine sınırlı bir toplu sözleşme olanağı tanınmıştır. Ancak kanunda yapılan yeni
düzenlemelerle zorunlu tahkim sistemi getirilmiş olup memurlara grev hakkı tanınmamıştır. Kamu
görevlileri toplu sözleşme görüşmelerinde anlaşma sağlanamaması durumunda devreye bir zorunlu
tahkim kurumu olan Kamu Görevlileri Hakem Kurulu girmektedir.

Bireysel çalışma ilişkilerinde dönem içinde yapılan en önemli değişiklik 2003 yılında 4857 sayılı yeni İş Yasası’nın kabulüdür.

Türkiye, İş Sözleşmesinin Sona Erdirilmesine İlişkin 158 sayılı ILO sözleşmesini kabul etti. 158 sayılı Sözleşme işçinin, “geçerli bir nedene” dayanmayan feshe karşı
korunmasını öngörüyordu (Çelik 2003). 158 sayılı Sözleşme’nin yürürlüğe girmesi ve ILO denetiminin başlaması ile birlikte Türk-İş, ilki Ocak 1996, ikincisi Şubat 2000’de olmak üzere ILO nezdinde şikâyet sürecini başlattı. ILO hükümetten iç hukukta gerekli değişiklikleri yapmasını istedi

1980 sonrası dönemde Türkiye İşçi Sendikaları Konfederasyonu (TÜRK-İŞ), Türkiye Devrimci İşçi Sendikaları Konfederasyonu (DİSK) ve Hak İşçi Sendikaları Konfederasyonu (HAK-İŞ) olmak üzere üç işçi konfederasyonu varlığını sürdürmüştür.

İşveren Örgütleri
Türkiye’de gönüllü ve zorunlu üyelik sistemine dayalı çok sayıda işveren örgütü vardır. Bunların
üçü zorunlu üyelik sistemine dayalı odalardan oluşan konfederasyonlardır: Türkiye Odalar ve Borsalar
Birliği (TOBB), Türkiye Ziraat Odaları Birliği (TZOB) ve Türkiye Esnaf ve Sanatkârlar Konfederasyonu
(TESK). Çalışma ilişkileri açısından işçilerin muhatabı olan işveren örgütü ise Türkiye İşveren Sendikaları
Konfederasyonu’dur (TİSK). TİSK, sendikalar yasasına göre kurulan ve faaliyet yürüten bir işveren örgütü
olarak çalışma ilişkileri alanına yoğunlaşmıştır. Sosyal taraf örgütü olarak pek çok ikili ve üçlü yapıda işverenleri temsil etmektedir.

Asgari Ücret Tespit Komisyonu gelirler politikası ve genel ücret düzeyi açısından büyük önem
taşıyan asgari ücreti belirleyen ve aldığı kararlar kesin olan bir yapıdır. 15 üyeli Asgari Ücret Tespit Komisyonu, İş Yasasının 39. Maddesine göre, Asgari Ücret Tespit Komisyonu, Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığının tespit edeceği üyelerden birinin başkanlığında Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı Çalışma Genel Müdürü veya yardımcısı, İş Sağlığı ve Güvenliği Genel Müdürü veya yardımcısı, Devlet İstatistik Enstitüsü Ekonomik İstatistikler Dairesi Başkanı veya yardımcısı, Hazine Müsteşarlığı temsilcisi, Devlet Planlama Teşkilatı Müsteşarlığından konu ile ilgili dairenin başkanı veya yetki vereceği bir görevli ile bünyesinde en çok işçiyi bulunduran en üst işçi kuruluşundan değişik işkolları için seçecekleri beş, bünyesinde en çok işvereni bulunduran işveren kuruluşundan değişik işkolları için seçeceği beş temsilciden kurulur. Asgari Ücret Tespit Komisyonu en az on üyesinin
katılmasıyla toplanır. Kurul, üye oylarının çoğunluğu ile karar verir. Oyların eşitliği durumunda,
Başkanın bulunduğu taraf çoğunluğu sağlamış sayılır. Komisyon kararları kesindir. Kararlar Resmi
Gazetede yayımlanarak yürürlüğe girer.

Albert’in (1991) “Ren modeli” ve “neoAmerikan modeli” olarak yaptığı ikili gruplama; Coates’ın (1998) “müzakereci korporatist nitelikli ülkeler”, “piyasa modeli” ve “kalkınmacı ülkeler” olarak yaptığı üçlü gruplama; Elger ve Edwards’ın (1999) “korporatist rejimler”, “devletçi rejimler” ve “neo-liberal rejimler” olarak yaptığı gruplama; uluslararası işbölümünü temel alarak yapılan “merkez, çevre, yarı çevre ülkeleri” gruplaması, bu gruplamalara örnektir. Crouch (1993) ise endüstri ilişkilerini, taraflar arasındaki ilişkinin zayıf ve çatışmacı
olduğu “çatışmacı sistem”, işçi ve işveren temsilcileri arasındaki toplu pazarlıklara dayanan “çoğulcu
pazarlık sistemi”, işçi, işveren ve devlet arasındaki pazarlıklarla ulaşılan bir sosyal anlaşmaya dayanan
“korporatist model” ve taraflar arasında uzlaşmadan çok hegemonik ilişkilere dayanan “otoriter korporatizm” olarak grupluyor. Üretim ile emeğin ve sermayenin yeniden üretimi arasındaki ilişkileri temel
alan Buroway (1985) ise emek süreçlerinin denetimini, “piyasa despotizmi”, “hegomonik rejimler” ve
“hegemonik despotizm” olarak sınıflandırmaktadır.

Karşılaştırmalı çalışmalar, endüstri ilişkileri alanında iki farklı yaklaşıma yol açmıştır. İlk kez Dunlop (1958) tarafından geliştirilen “benzeşme” yaklaşımına göre, sanayileşme süreci içerisinde ulusal endüstri ilişkileri sistemleri birbirlerine yaklaşacaklardır. Bu yaklaşımın temel varsayımı, sanayileşmiş ülkelerdeki endüstri ilişkilerinin ortak, belirlenebilir niteliklere sahip olduğudur.

Sosyal bilimciler arasında, bu dönemdeki üretim rejiminin, ulusal pazarlar için kitlesel üretim ve kitlesel tüketime dayanan “Fordizm” olduğu,
ekonomik genişlemenin bu Fordist temel üzerinde yükselen Keynesçi politikalar sayesinde hayata geçirildiği görüşü yaygındır. Amerika’da standart
olan bu sistem, savaş sonrası Avrupa’da ve çevre ülkelerde yaygınlaşırken Fordizmin farklı biçimlerine de yol açmıştır. Örneğin; İngiltere’de “tıkanmış/
kusurlu Fordizm”, Almanya’da “esnek Fordizm”, Fransa’da “devlet Fordizmi”, İspanya ve İtalya’da “geç Fordizm”den bahsedilmektedir. Fordizmin gelişmekte olan ülkelerdeki biçimine ise “çevre Fordizmi” adı verilmektedir.

Taylorizm: 19. yüzyılın sonları ve 20. yüzyılın başlarında, Amerikalı mühendis F. W. Taylor tarafından geliştirilen, makine başındaki işçinin davranışlarını, birim zamanda en fazla üretimi gerçekleştirecek biçimde düzenlemeye dayanan sistem.

Fordizm, yalnızca kitlesel üretime değil, ayrıca kitlesel tüketime dayanan bir sistemdir.

Çekirdek ülkeler veya Ren Bölgesi modeli (Avusturya, Belçika, Fransa, Almanya, Lüksemburg): Ebbinghaus bu modele “kıta Avrupası sosyal ortaklık modeli” adını da vermektedir.

Savaş sonrasındaki bu sosyal uzlaşmanın dayandığı unsurları daha yakından inceleyelim:
Birincisi, bu sosyal uzlaşmanın emek tarafında sendikal ve siyasal alanda güçlü ve mücadeleci bir işçi hareketi bulunmaktadır. Güçlü bir işçi hareketinin varlığı sayesindedir ki işverenler sendikaları sosyal taraf olarak tanımışlar ve çalışma koşullarını onlarla müzakereyi kabul etmişlerdir.
İkinci unsur, Sovyetler Birliği ve Doğu Avrupa’da kapitalizmle rekabet eden bir sistem olarak sosyalizmin varlığıdır. Sosyalist sistem alternatifinin varlığı işverenlerin, işçi hareketi karşısında daha uzlaşmacı olmasına ve hükûmetlerin devrim tehdidinden kurtulmak için reformcu politikalara ağırlık vermelerine yol açmıştır.
Üçüncü olarak, İkinci Dünya Savaşı sonrasında kapitalist dünya yirmi yılı aşkın bir süre istikrarlı ve güçlü bir ekonomik gelişme dönemi yaşamıştır. Güçlü büyüme, işverenlerin ücret ve çalışma koşullarındaki iyileştirmeleri kabul etmelerini kolaylaştırırken, sosyal devlet harcamalarının finansmanını da olanaklı kılmıştır.

Küreselleşme sürecinde beş jenerik teknoloji, yeni bir teknoloji sisteminin yaratılmasına yol açmıştır: enformasyon teknolojileri (mikroelektrik, bilgisayar, telekomünikasyon teknolojilerinin bileşimi) ve enformasyon teknolojilerinin bir türevi olarak esnek üretim/esnek otomasyon teknolojileri; bioteknoloji; malzeme teknolojisi; enerji teknolojisi ve uzay teknolojisi (Freeman, 1987).

Esnek çalışma biçimleri, sayısal esneklik, zamana bağlı esneklik, işlevsel esneklik, ücret esnekliği
ve uzaklaştırma stratejileri olarak sınıflandırılabilir. Sayısal esneklik, işçi alımının ve işten çıkarmaların piyasa koşullarına hızla uyarlanmasıdır. Bu uyarlanmanın yapılabilmesi için yasalarla işçilere sağlanan iş güvencesinin sınırlanması gerekecektir. Kısmi sürelerle çalışma, geçici işler, belirli süreli çalışma ve çağrı üzerine çalışma sayısal esnekliği gerçekleştirmenin araçlarındandır.

İstihdamın mesleki bileşimi de büyük ölçüde değişmiştir. Mavi yakalı mesleklerden (istihraç, imalat,
montaj, onarım) beyaz yakalı mesleklere (yönetim, tıp, eğitim, teknik işler) doğru bir kayış söz konusudur. Gri yakalı meslekler (ofis işleri, satış, hizmetler) nispi ağırlıklarını korumaktadır.