ÇALIŞMA İLİŞKİLERİ TARİHİ - Deneme Sınavı - 5

2. Dünya Savaşı yıllarında yüksek fiyat artışları nedeniyle ücretler düşmüştür.

İş Kanunu'nda sendikalar konusunda hiçbir düzenleme yapılmamıştır.

İş Kanunu

1913-1915 Sanayi Sayımı, çalışan işçilerin yaklaşık üçte birinin kadın olduğunu ve bunların özellikle dokumacılık gibi alanlarda yoğun olarak istihdam edildiklerini göstermektedir. Özellikle Anadolu’da yaygın olan halıcılık gibi faaliyetlerde çalışanların çok büyük bölümü kadındır.
Sanayi işletmelerinde çok sayıda çocuk işçi de istihdam edilmekteydi. 1920 yılında Amerikalı bilim adamları tarafından İstanbul’da yapılan bir araştırmaya göre, ayakkabıcılık alanında 2.500; giyim sanayiinde 600’ü erkek, 200’ü kız olmak üzere toplam 800; lokanta ve otellerde 200 erkek, 40 kız çocuk; küçük fabrikalarda 500 çocuk; sigara ve tütün imalâtında ise 170 çocuk istihdam edilmektedir.

İmparatorluk’ta çalışma sürelerine ilişkin hukuksal sınırlama, Mecelle’yle getirilmiştir. Mecelle’nin çalışma ilişkileri alanına yönelik sınırlı düzenlemeleri arasında, çalışma süreleriyle ilgili bir madde de bulunmaktadır. 495. Maddedeki
düzenlemeye göre, “Bir kimse, bir gün çalışmak üzere işçi tutarsa, gün doğumundan ikindiye veya gün batışına kadar çalışmak hususunda, o yerdeki
gelenek nasılsa, ona göre hareket edilecektir.”

Osmanlı İmparatorluğu’nda gerçekleştirilen ilk grev eylemleri esas olarak ekonomik amaçlıydı ve

doğal örgüt yapısı içerisinde gerçekleştirilmişti.

Padişah onayından geçmediği için bir teamülname olarak uygulanan 1867 tarihli Dilaver Paşa Nizamnamesi, Ereğli Havzası’nda kömür üretiminde işçileri koruyucu bazı önlemlerle desteklediği bir “zorunlu çalıştırma” düzeni kurarken, 1861 ve 1869 tarihli Maadin Nizamnameleri zorunlu çalıştırmayı yasaklayan hükümler içermekteydi. Bununla birlikte, Havza’da bunların yerine teamülname hükümlerinin uygulanmasına devam edilmiştir. 1906 tarihli Nizamname’de de benzeri hükümler yer almakla birlikte, madenlerde zorunlu çalıştırma sürmüş, nihayet daha Kurtuluş Savaşı devam ederken çıkarılan 10 Eylül 1921 tarihli ve 151 sayılı Ereğli Havza-i Fahmiyesi Maden Amelesinin Hukukuna Müteallik Kanun ile madenlerde zorunlu çalıştırmaya son verilmiştir.

Ülkede, modern ve organize sosyal güvenlik uygulamalarının, özellikle askeri personel ve diğer devlet memurlarından başlaması şaşırtıcı değildir. Bu kesimin diğer ücretli kesimlerde olmayan bir sürekliliğe sahip olması ve ücret düzeyinin göreli yüksekliği, bu uygulamaları olanaklı kılmaktadır.

1936 tarihinde çıkarılan 3008 sayılı İş Kanunu iktisadi yaşamdaki devletçilik ile siyasal yaşamdaki tek parti yönetimini, çalışma ya şamında yaptığı düzenlemelerle tamamladı. İK ile Türkiye tarihinde ilk defa, çalışma ilişkileri bireysel ve toplu boyutlarıyla ve bütüncül bir biçimde düzenlenmiş olmaktaydı.

1936 tarih ve 3008 Sayılı İş Kanunu ile Bireysel iş ilişkileri alanında işçiyi koruyucu önlemler getiriliyor, toplu iş ilişkileri alanında dönemin özelliklerine uygun  düzenlemeler yapıyor; çalışma ilişkileri sisteminin asli iki aktörü olan işçi ve işveren geriye itilirken, devlet belirleyici bir ağırlık kazanıyordu.

Cumhuriyetin başlangıç dönemlerinde, Türkiye tam bir tarım toplumu görünümündedir. Ülkenin gelişmemiş sanayi yapısı ise küçük ölçekli işletmeler ile geleneksel zanaatlardan oluşmaktadır.

Türkiye’de 1920’li yıllarda izlenen özel sektör ağırlıklı sanayileşme girişimlerinin başarısızlığı ve 1929 büyük dünya bunalımının etkileri, devletçi iktisat politikalarına geçilmesi üzerinde etken olmuştur.

Osmanlı İmparatorluğu’nun son dönemlerinde ücretliler nicel açıdan olduğu kadar, nitel açıdan da son derecede yetersizdi. Bu yetersizlik; süreklilik, eğitim ve iş deneyimi ile toplumsal davranış normları itibariyle değerlendirilebilir. Tarım kesimiyle henüz bağlarını koparmamış bu kesim, daha çok yılın belirli zamanlarında işçi olarak çalışarak ek gelir elde eden kişilerden oluşuyordu ve gerek okul eğitimi, gerekse iş deneyimi itibariyle sanayi kesiminin talep ettiği normlardan uzakta olup, toplumsal açıdan da sanayi işçisinin davranış kalıplarından farklı özellikler gösteriyordu. Bu kişiler için kullanılan “köylü-işçi” kavramı, madalyonun her iki yüzüne de atıfta bulunmaktadır.

Cumhuriyet Türkiye'si, sadece mevcut sanayi kuruluşlarını değil; eğitimi, iş deneyimi, çalışma alışkanlıkları ve toplumsal davranış kalıplarıyla bu insan malzemesini de devralmıştı. Süreklilik taşımayan ve modern teknolojiye sahip sanayi kuruluşlarına uygun olmayan bu insan malzemesi, Cumhuriyet döneminde olmazsa olmaz bir amaç olarak tanımlanan sanayileşme çabalarının önünde, zaman zaman sermaye kıtlığının da önüne geçen ciddi sınırlamalar ve sorunlar yaratmıştır. İş gücü devir oranlarında olağanüstü bir yükseklik olarak da gözlenen sorun, kuruluşların rantabl çalışabilmeleri için gerekli iş gücünü sağlayamamalarına yol açmıştır.

1937 yılından 1943 yılına kadar çocuk ve genç işçi istihdamı 2,5 kat dolaylarında artmıştır. Kadın işçi istihdamında da yaklaşık %12’lik bir artış gözlenmektedir. Türkiye 2. Dünya Savaşı’na girmemiş de olsa, seferberlik nedeniyle erkek işgücünün önemli bir bölümü silâh altına alınmış, işgücünde meydana gelen azalma çocuk ve kadınlarla kapatılmaya çalışılmıştır.

Cumhuriyet döneminde ücretli istihdamının önemli bir boyutu da, kamu kesimine ilişkindir. Genç Cumhuriyetin yapılanma sürecinde bir taraftan memur istihdamı artarken, diğer taraftan da özellikle devletçi iktisat politikalarının yoğunlaştığı dönemlerde, kamu kesiminde işçi olarak istihdam edilenlerin niceliğinde önemli artışlar sağlanmaktadır. Toplam memur ve işçi sayısı 1938’de 252.089 iken 1948’de 430.997’e ulaşmıştır.

Cumhuriyetin başlangıç yıllarında çalışma ilişkileri alanına yönelik olarak çıkarılan yasalar, daha çok bireysel iş ilişkileri alanına yöneliktir ve dolaylı bir karakter taşımaktadırlar.

Daha sonra yapılan değişikliklerle 1960’a kadar yürürlükte kalan ve bu dönemde genel siyasal çerçeveyi çizen 1924 Anayasasına temel ruhu itibariyle “Hak ve özgürlüklerin felsefi kökeni ile sınırları konusunda doğal hukukçu, liberal (özgürlükçü) ve bireyci (ferdiyetçi) bir yaklaşım egemendir” (Tanör, 1996: 236). Bu çerçevede anayasanın devlet felsefesi “sosyal değil, liberal ve bireyci olup, kişinin kendi yaşamını yine kendisinin düzeltmesi gerektiği inancına dayalıdır” (Tanör, 1996: 238).

Ulusal Bayram ve Genel Tatiller Kanunu (1935): Bu yasayla, hafta tatili 35 saat olarak kabul edilmekte ve daha önce cuma günleri uygulanmakta olan tatil pazar gününe kaydırılmaktadır. Hafta tatilinin, belirli sınırlamalarla cumartesi günü saat 13’ten itibaren uygulanması öngörülmektedir. Ulusal bayram olarak sadece 29 Ekim günü kabul edilmekte, ayrıca 30 Ağustos, 1 Ocak, 23 Nisan, 1 Mayıs, şeker bayramı (3 gün), kurban bayramı (4 gün) genel tatil günleri olarak belirlenmektedir. Talas, kanunun kabul edilmiş olduğu 1935 yılında çok az ülkede 35 saatlik hafta tatilinin söz konusu olduğunu belirterek, yasayı “sosyal politika bakımından ileri bir adım” olarak değerlendirmektedir
(Talas, 1961: 103).

1936 tarihli İş Kanunu bireysel ve toplu iş ilişkilerine yönelik bütüncül düzenlemeleriyle dönemin en önemli hukuksal metni olma niteliğini taşımaktadır.

Türkiye’nin sanayileşme sürecinde ücretli kesimin niceliğinde artışlar olurken, işletme ölçeklerinde de ciddi bir büyüme meydana gelmiştir. Devletçi dönemde bu eğilim daha da artmış, kamu işletmelerinin ölçeklerinin çok daha büyük olması, işçilerin büyük işletmelerde yoğunlaşması sonucunu doğurmuştur. Gerek işçi sayısındaki artış, gerekse bu yoğunlaşma, iş ilişkilerini ağırlıklı olarak bireysel alandan toplu alana kaydırırken, ortaya çıkan veya çıkması muhtemel sorunlar, bu alanın düzenlenmesi gerekirliğini artırmştır. İş Kanunu’nun çıkarılması üzerinde; işçi kesiminin niceliğinin artması yanında, büyük kuruluşlarda ve özellikle kamu kuruluşlarında toplulaşması da etkili olmuştur.