ÇALIŞMA İLİŞKİLERİ TARİHİ - Deneme Sınavı - 14

En genel çizgileriyle bir değerlendirme yapacak olursak, Osmanlı İmparatorluğu’nda bağımlı çalışanların, şu kategorilerden oluştuğu görülecektir: Tarım sektöründeki ücretliler, Sanayi işçileri, Hizmetler kesimindeki işçiler, Madencilik kesimindeki işçiler, İnşaat işçileri,  Kapitalist ev sanayii içerisindeki ücretliler, Devlet memurları.

Bunlardan devlet memurları, günümüz anlamında ücretliler olmaktan çok, toplumun egemen sınıflarından biri olan asker-sivil bürokrasinin bir parçası olarak ele almak daha uygun olacaktır.

Günümüz anlamında işçi; bir işverene bağımlı olarak çalışan, çalışması büyük ölçüde süreklilik gösteren, ücret geliri başat olan bir işgücü kategorisidir.

İşin bırakılması, terkedilmesi anlamına gelmektedir. Bu kavramı, günümüzün terimleriyle “grev” olarak nitelendirmemiz mümkündür. Günümüz itibariyle, çalışma ilişkilerinin tarafları olan işçi, işveren ve devlet, sisteme giderek örgütleriyle katılmaktadır. İşçi ve işveren tarafları açısından, bu örgütler esas olarak sendikalardır. Çalışma ölçütü itibariyle ayrıştırma yapılacaksa “çalışma öncesi dönem”, “çalışma dönemi” ve “emeklilik” olarak yapabiliriz. Emeklilik çalışma dönemi sonrasıdır. Memur, kamu personeli olarak geçmektedir.

Madencilik sektörü, son dönem Osmanlı ekonomisinin önemli sektörlerinden birisidir. 1. Dünya Savaşı öncesinde bu sektörde çalışanların sayısı yaklaşık 30.000’dir. Fakat bu kadar yüksek sayılara ulaşan maden işçileri, günümüz anlamında işçi olmaktan oldukça uzaktır. Zira bu madenci kitlesinin yarısı, sadece birkaç ay madenlerde çalışıp sonrasında köyüne dönen ve yerini aynı nitelikteki geçici işçilere bırakan kimselerden oluşmaktadır. Bu nedenle, madenlerde çalışmaları süreklilik göstermeyen ve kısa bir süre madenlerde çalıştıktan sonra tekrar köylerine dönen kimseler için “köylü-işçi” ya da “çiftçi-madenci” gibi terimler kullanılmıştır. Kendi hesabına çalışanlara, bağımsız çalışanlar denilmektedir. Sisteminin tarafları olarak işçi ve işveren örgütleri, rollerini büyük ölçüde “toplu pazarlık” kurumu çerçevesinde oynarlar ve bu platformda, çalışma koşullarını kendi lehlerine belirlemek için çaba gösterirler. Burada çalışma koşulları; ücret, çalışma süreleri, işçi sağlığı ve iş güvenliği vb. öğeleri içermektedir. Taraflar, örgütleri aracılığıyla, toplu pazarlık sürecinde isteklerini karşı tarafa kabul ettirmeye çalışırlar. Eğer iki taraf çalışma koşulları üzerinde uzlaşırlarsa, bunu yazılı bir anlaşmaya dönüştürürler. İşçi Örgütlenmeleri, işçi kesimi açısından örgütlenme
hareketinin gerçekleştirilmesidir. Yanında ücret karşılığı işçi çalıştıran kişilere “işveren” denilmektedir.

1908 yılındaki işçi hareketleri sonucunda çıkarılan otoriter karakterli Tatil-i Eşgal Kanunu ise toplu çalışma ilişkilerinin sendikal örgütlenme, iş uyuşmazlıklarının çözümü ve grev boyutlarına ilişkin önemli düzenlemeler getirmektedir.

3512 sayılı Cemiyetler Kanunu, 1938 yılında çıkarılmıştır. Yasanın çalışma ilişkileri alanına yönelik en önemli düzenlemesi, derneklere getirdiği diğer sınırlamalar yanında, “sınıf esasına veya adına dayanan” cemiyetleri yasaklamasıydı. 1946 yılında Cemiyetler Kanunu’nda değişiklik yapılarak, “sınıf esasına veya adına dayanan cemiyet” kurma yasağı kaldırılmakta, 1947’de de Sendikalar Kanunu çıkartılmaktadır. Yasayla, Türkiye’de ilk defa sendikaların kurulması ve faaliyetleri düzenlenmiştir. Cumhuriyet döneminin en önemli yasalarından biri olan, sağlık alanı yanında çalışma ilişkileri alanına yönelik olarak da düzenlemeler yapan 1930 tarihli Umumi Hıfzısıhha Kanunudur.Borçlar Kanunu 1926 yılında çıkarılan Cumhuriyet döneminde gerçekleştirilen hukuk reformunun en önemli yasalarından biridir. Kanun, çalışma ilişkilerini dolaysız bir biçimde düzenlememesine karşılık, bu alana ilişkin önemli
hükümler içermektedir.

Kurulan ilk işçi örgütlerinden biri, 1894-1895 yıllarında Tophane fabrikalarında kurulan Osmanlı Amele Cemiyeti’dir. Cemiyet, varlığını, sadece bir yıl sürdürebilmiştir. Cemiyetin yöneticilerinin tutuklanmaları ve sürgün edilmeleriyle, kuruluş ortadan kalkmıştır.

Meşrutiyet’ten sonra kurulan Osmanlı Terakki-i Sanayi Cemiyeti, 1895 yılında kapatılan Osmanlı Amele Cemiyeti’nin devamı niteliğindedir. Özellikle İkinci Meşrutiyet öncesi dönemdeki bazı kuruluşların, isimlerinde “amele” sözcüğünü taşımalarına karşın, birer işçi kuruluşu olarak nitelendirilmeleri zordur. Bunlar dönemin şiddetli baskı koşullarında, dernek biçiminde kurulmuşlardır ve daha çok hayır ve yardımlaşma kuruluşu niteliğini taşımaktadırlar.

1872-1908 tarihleri arasında saptanabilen 23 greve karşılık, 1908 sonrasında bir grev patlaması yaşanmıştır. Bu grevler, İkinci Meşrutiyet’in ilânını takip ettiği için “İlân-ı Hürriyet” grevleri olarak anılmaktadır.

Fabrika-i Hümayûn, Devlet (İmparatorluk) Fabrikası anlamına gelmektedir. İcare-i Adem, köle-efendi ilişkisi mantığında insan kirası anlamındadır. Takrir-i Sükûn, toplam 4 yıl boyunca yürürlükte kalan 4 Mart 1925 tarihli ve 578 sayı ile çıkan kanunun ismidir. Menfaat Grevi ise çalışma ekonomisinde bir terim olup, toplu pazarlık sırasında uyuşmazlık çıkması durumunda başvurulabilen greve karşılık gelmektedir.

Osmanlı İmparatorluğu’nda işçilerin çalışma koşullarını ücret gelirleri ve çalışma süreleri açısından değerlendirildiğinde, Osmanlı İmparatorluğu’nda işçilerin ücret gelirlerinin işgücü içerisindeki diğer çalışan kategorilerinden daha düşük olduğunu ortaya koymaktadır. Eldeki verilere göre, hemen tüm faaliyet kesimlerinde kadın ve çocuk işçi ücretleri de erkek işçi ücretlerinden çok daha düşük düzeydedir. Çalışma süreleri açısından bakıldığında ise, İmparatorlukta tüm kategoriler itibariyle gündelik çalışma sürelerinin çok uzun olduğu, kimi zaman 10-12 saate kadar ulaştığı ve haftalık çalışma günlerinin de 6-6.5 gün olduğu görülmektedir. Ayrıca, Osmanlı İmparatorluğu’nda, 19. yüzyıl sonları ve 20. yüzyıl başları itibariyle işçi sendikalarının ücret düzeyleri üzerinde önemli bir etkisi de olmamıştır.

Saptanabilen ve daha çok grev biçiminde ortaya çıkan işçi hareketlerinin başlangıcını 1870’li yıllara götürebiliriz. Bu konuda tartışmalar olmakla birlikte, 1872 yılında “Beyoğlu Telgraf İşçileri” tarafından yapılan grevin “ilk” olduğu genel bir kabul görmektedir.

Cumhuriyet döneminde kamu çalışanları da 1990’lı yıllarda çok sayıda grev dışı eylem gerçekleştirdi.Dönem boyunca irili ufaklı yüzlerce işçi eylemi ve direnişi içinde Paşabahçe Cam Fabrikasında 1991 yılında toplu işçi çıkarmaya karşı yapılan direnişin,Paşabahçe Cam Fabrikasının kapatılmasına karşı 2002 yılında yapılan direnişin altı özel olarak çizilmelidir. Cumhuriyetin başlangıç yıllarında sosyal güvenlik alanına ilişkin düzenlemeler ise Ereğli Kömür Havzası’nda çalışan maden işçilerinden başlamıştır. Banka ve Sigorta İşçileri ise sendikası bulunmaktadır.

Ücret-emek ilişkisine dayanan sanayi üretiminin yok denecek kadar az olduğunu gösteren 1921 Sanayi sayımı sonuçlarıdır. 1921 Sanayi sayımı sonuçlarının işyeri başına ortalama olarak 2 çalışan insan göstermesi, sayımın kapsadığı alanlarda kendi başına ya da aile emeğinin yardımıyla çalışan küçük üreticilerin dışında ücret-emek ilişkisine dayanan sanayi üretiminin yok denecek kadar cılız olduğunu kanıtlamaktadır.

Osmanlı İmparatorluğu’nda, 20. yüzyıl başlarında, sanayileşme ve buna bağlı olarak bir işçi kitlesinin ortaya çıkışıyla ilgili en önemli ve sağlıklı bilgi kaynağı, 1913-1915 Sanayi Sayımı’dır. Sayım, İmparatorluk’taki sanayi kuruluşlarının küçük bir bölümünü içeriyorsa da, önemli kuruluşlarının tümü kapsama girmekteydi ve “Ülkenin sınai profilinin büyük bölümünü içerdiğinde şüphe olmayan bu kuruluşlar, 1908 yılında çağdaş anlamıyla bir Osmanlı sanayiinin varolmadığını açık-seçik ortaya koymaktadır. Sayım sonuçları, sanayi kuruluşlarının çok büyük bölümünün; gıda, toprak, deri, tahtacılık, tekstil ve kâğıt gibi tarımsal kaynaklı sanayiler olduğunu ortaya koymaktadır. 1913-1915 Sanayi Sayımı sonuçlarına göre, 1915 yılı itibariyle sayıma dâhil edilen 264 kuruluştan 22’si, yani %8.3’ü devlete ait olup, büyük bölümü dokuma sanayii alanında faaliyet göstermektedir.

İş uyuşmazlıklarının barışçı çözüm yollarından biri olan uzlaştırma kurumu, ilk kez 1909 tarihli Tatil-i Eşgal Kanunu (TEK) ile düzenlenmiştir.

Toplu iş sözleşmesi kurumu Türk iş hukukuna ilk kez Borçlar Kanunu (1926) ile girmiştir. Türkiye’de sendika yasağı rejiminden sendika özgürlüğü rejimine Cemiyetler Kanunu değişikliği (1946) ile geçilmiştir. Kıdem tazminatı Türk iş hukukuna ilk kez İş Kanunu (1936) ile girmiştir. Sendika, toplu pazarlık ve grev hakları Türkiye tarihinde ilk defa birlikte var olma olanağını bulurken; sendikal haklar ilk kez açık bir anayasal güvenceye 1961 Anayasası’nda kavuşmuştur.

Ayrı ayrı işçilerin kendi hak ve menfaatleri için iş verenle aralarında çıkan anlaşmazlığa tek başlı iş uyuşmazlığı adı verilmektedir. Doğru cevap B'dir. 

Milli Koruma Kanunu Uygulamalarıyla kadın ve çocuk işgücü istihdamına ilişkin koruyucu yasal sınırlamalar kaldırılarak, hem daha uzun sürelerle çalıştırılmaları, hem de yeni kadın ve çocuk işçi istihdamı olanaklı hale getirildi. Doğru cevap E'dir.

Cumhuriyetin başlangıç yıllarında sosyal güvenlik alanına ilişkin düzenlemeler Ereğli Kömür Havzası’nda çalışan maden işçilerinden başlamıştır. Doğru cevap B'dir.

Borçlar Kanunu sosyal güvenliğin temel ilkelerinden biri olan “zorunluluk”a dayalı düzenlemeler olmamakla birlikte, işçiler yararına
bazı koruyucu hükümler içermektedir. Yapılan düzenlemelerle, işçinin yargı yoluyla hak arayabilmesine ve tazminat alabilmesine ilişkin hükümler getirilmiştir. AYIRCA Borçlar Kanunu’nun sosyal güvenliğe ilişkin en önemli hükümleri, işverenin iş kazalarına karşı gerekli önlemleri almaya yöneltilmektedir ve bu önlemleri almadığı takdirde, kazadan kaynaklanan zararları tazmin etmekle yükümlü tutulmuştur. Doğru cevap B'dir.

Kadın ve çocuk işçilerin ücretlendirilmeleriyle ilişkili 1950 yılında yapılan düzenlemede "sadece cinsiyet ayrılığı sebebiyle
kadın ve erkek işçilere farklı ücret verilemeyeceği" ibaresi yer almaktadır. Doğru cevap A'dır

Çalışma yaşı konusu Ereğli Kömür Havzası düzleminde değerlendirildiğinde, 151 sayılı yasanın 18 yaşından küçüklerin
maden ocakları dâhilinde çalışmalarını yasaklamaktadır. Doğru cevap C'dir.

Çalışma saatleri, iş güvenliği, ücretler ve çalışma yaşı çalışma koşulları arasında yer almaktadır. Doğru cevap "E"dir.