ÇALIŞMA EKONOMİSİ - Deneme Sınavı - 19

Kaytarma Modeli” ücret verimlilik ilişkisine farklı bir açıdan yaklaşır. Bu görüşe göre işgücü iyi denetlenemediği durumlarda kaytarmaya meyillidir. İşgücünün etkin bir şekilde denetlenebilmesi ise firma ölçeği ile ilgilidir. Daha küçük bir firmada işçinin performansı kolaylıkla denetlenip kaytaran işçiler tespit edilebilir. Ancak yüzlerce işçinin çalıştığı firmalarda bu denetim nasıl sağlanacaktır? Belirli sayıda işçi için denetleyici ustabaşının görevlendirilmesi belki bir çözüm olabilir. Ancak ustabaşının da insan olduğunu ve kaytarma eğiliminde olabileceğini unutmamak gerekir. O hâlde soru şudur: Ustabaşını kim denetleyecektir?
Bu sorunun çözümü etkin ücret uygulaması ile mümkün olabilir. Örneğin piyasadaki geçerli ücret T100 ise ve bütün firmalar bu ücreti veriyorsa, piyasada
işsizliğin olmaması durumunda kaytaran bir işten çıkarılması onun cezalandırılması anlamına gelmeyecektir. Çünkü bu işçi aynı ücret düzeyinde bir başka firmada iş bulabilecektir. Oysa etkin ücret uygulayan firma 100 lira yerine 130 lira verirse, bu durum işgücünün kaytarmasının fırsat maliyetini yükseltecektir.

“Sosyolojik Modeller” vasıtasıyla ücret-verimlilik ilişkisi açıklanılmaktadır.
Buna göre işçiler ve işverenler birbirlerine karşılıklı olarak hediye veren kişilere benzerler. Nasıl ki verilen hediyelerin değerleri arasındaki dengesizlik taraflar
arasındaki ilişkiyi aşındırırsa, aynı durum işçi-işveren arasında da söz konusudur.
İşverenin işçiye verebileceği en önemli hediye yüksek ücret ve iyi çalışma koşullarıdır. Buna karşılık işçinin işverene sunabileceği hediye “yüksek çalışma gayreti” dir. İşverenin piyasa denge düzeyinin üstünde ücret vermesi işçilerin de yüksek eforla çalışmalarını sağlayacak, sonuçta verimlilik artışı işverenin kârının da artması anlamına gelecektir.

Tekelci firma piyasadaki tek firma olduğundan, bu firmanın ürününe olan talep eğrisi aynı zamanda piyasa talep eğrisi olacaktır. Bir malın piyasa talep eğrisinin negatif eğimli bir eğri olduğu hatırlanırsa şunu söylemek mümkündür: Tekelci bir firma daha çok mal satabilmek için fiyatı düşürmek zorundadır. İşte bu nedenle söz konusu firma için marjinal gelir fiyata eşit olmayacaktır.

Marjinal Ürün Değeri:MRP;  İlave işçinin istihdam edilmesi ile para birimi cinsinden toplumun sağladığı ekstra üretimi gösterir. Son işçinin verimliliği ürün fiyatı ile çarpılarak bulunur.

Çalışma ekonomisi bugün dünyanın birçok üniversitesinin ders programlarında yer almaktadır. “Çalışma” ya da “Emek”, ekonominin alanına giren birçok konudan sadece biri olduğu hâlde niçin ayrı bir disiplin olarak ortaya çıkmıştır? Bu sorunun yanıtı emeğin sahip olduğu şu 3 boyutta yatmaktadır:

Çalışma ekonomisinin cevabını aradığı sorulardan bazıları şunlardır:

Aktif ya da faal nüfus, çalışma çağında yani 15 ve daha yukarı yaş grubunda olup kurumsallaşmamış nüfustan oluşmaktadır. Buna, aynı zamanda, kurumsal olmayan çalışma çağındaki nüfus adı da verilmektedir. Kurumsallaşmamış nüfus, Türkiye İstatistik Kurumu’na göre; “okul, yurt, otel, çocuk yuvası, huzurevi, özel
nitelikli hastane, hapishane, kışla ve orduevi gibi yerlerde ikamet edenlerle yabancı uyruklular dışındaki nüfustur”.

Aktif nüfus,“belirli bir referans dönemi boyunca, Birleşmiş Milletler Millî Gelir, Muhasebe ve Denge Sistemleri tarafından tanımlanmış iktisadi mal ve hizmetlerin üretimi için gerekli olan işgücü arzını besleyen kadın ve erkekler” şeklinde tanımlanmaktadır. Bu tanım, işi olmayıp iş arayanları ve istihdam edilenleri de kapsadığı kadar işgücüne dahil olmayanları da içine almaktadır.

Çalışma çağındaki nüfustan, çalışmak istemeyenleri, çalışmasına imkan vermeyen bir engellilik durumu söz konusu olanları, askerlik hizmetini yapanları,
ev kadınlarını, öğrencileri ve mahkûmlar gibi gözetim altında tutulanları çıkarıp; çalışma çağı dışında olduğu hâlde çalışmak zorunda olan çocuklarla yaşlıları eklersek sivil işgücüne ulaşılır. Diğer taraftan, işsiz kalan ve çalışmak istediği hâlde iş bulamadığı için iş aramaktan vazgeçen kişiler de işgücü içinde sayılmazlar. Bunlara, “cesareti kırılmış işçiler” adı verilir.

İşgücü = İstihdam edilenler + İşsizler

Türkiye İstatistik Kurumu’na göre, işgücüne dahil olmayanlar, işşiz veya istihdamda bulunmayan kurumsal olmayan çalışma çağındaki nüfustur. İşgücüne dahil olmayanlar aşağıdaki gruplara ayrılmıştır:
a. İş aramayıp çalışmaya hazır olanlar: Çeşitli nedenlerle bir iş aramayan ancak 2 hafta içinde işbaşı yapmaya hazır olduğunu belirten kişilerdir.

b. İş bulma ümidi olmayanlar: Daha önce iş aradığı hâlde bulamayan veya kendi vasıflarına uygun bir iş bulabileceğine inanmadığı için iş aramayan ancak işbaşı yapmaya hazır olduğunu belirten kişilerdir.

c. Diğer: Mevsimlik çalışma, ev kadını olma, öğrencilik, irad sahibi olma, emeklilik ve çalışamaz hâlde olma gibi nedenlerle iş aramayıp ancak işbaşı yapmaya hazır olduğunu belirten kişilerdir.

d. Mevsimlik çalışanlar: Mevsimlik çalışması nedeniyle iş aramayan ve işbaşı yapmaya da hazır olmayan kişilerdir.

e. Ev işleriyle meşgul: Kendi evinde ev işleriyle meşgul olması nedeniyle iş aramayan ve iş başı yapmaya da hazır olmayan kişilerdir.

f. Öğrenci: Bir öğrenim kurumuna devam etmesi nedeniyle iş aramayan ve iş başı yapmaya da hazır olmayan kişilerdir.

g. Emekli: Bir sosyal güvenlik kuruluşundan emekli olduğu için iş aramayan ve iş başı yapmaya da hazır olmayan kişilerdir.

h. Çalışamaz hâlde: Bedensel özür, hastalık veya yaşlılık nedeniyle iş aramayan ve işbaşı yapmaya da hazır olmayan kişilerdir.

i. Diğer: Ailevi ve kişisel nedenler ve bunun dışındaki diğer nedenler ile iş aramayan ve işbaşı yapmaya da hazır olmayan kişilerdir.

Ücretli ve maaşlı çalışan ve çeşitli nedenlerle referans döneminde işlerinin başında bulunmayan fertler; ancak 3 ay içinde işlerinin başına geri döneceklerse
veya işten uzak kaldıkları süre zarfında maaş veya ücretlerinin en az % 50 ve daha fazlasını almaya devam ediyorlarsa istihdamda kabul edilmektedir. Bununla birlikte, referans haftası içinde “1 saat” bile çalışmamış olan ücretsiz aile işçileri ve yevmiyeliler istihdamda kabul edilmemektedir.

İstihdam Oranı, istihdamın, kurumsal olmayan çalışma
çağındaki nüfus içindeki oranıdır.

Emek piyasalarının temel göstergelerinden birisi olan istidam oranı, aktif nüfus içerisinde istihdam edilenlerin görece ağırlığını gösterir. İstihdam oranı aşağıdaki gibi tanımlanır:

İstihdam oranı = (İstihdam edilenler/Aktif nüfus)*100

Eksik istihdamın boyutları şu şekilde belirlenebilir:

Yetersiz istihdam kavramı görülemeyen eksik istihdamdan daha geniş bir alanı içine alır. Tanımı görülemeyen eksik istihdama göre hem daha objektif hem de daha pratiktir. Yetersiz istihdam şu üç durumda söz konusu olmaktadır:

İşgücüne katılma oranı, istihdam edilenlerle işsiz olup aktif olarak iş arayanların toplamının oluşturduğu işgücünün aktif nüfusa oranıdır. Bu oran, aktif nüfus
içersinde işgücünün nispi ağırlığını gösterir.

İşgücüne Katılma Oranı = [(Çalışanlar + İşsizler)/Aktif Nüfus] × 100

Ekonomi politikalarının belirlenmesinde ve uygulanmasında önemli bir rol oynayan işgücüne katılma oranı, “ekonomik faaliyet oranı” olarak da adlandırılmaktadır. Örneğin, tam istihdamı sağlamaya yönelik politikalar, toplumda kaç kişinin çalışmak isteğinde olduğu bilindiğinde oluşturulup uygulanabilir. Bunun için işgücüne katılma oranı ve bunu etkileyen unsurların bilinmesi gerekir. İşgücüne katılma oranının artması ekonomik faaliyet oranının artması anlamına
gelirken, azalması ise aktif nüfusun daha büyük kısmının ekonomik aktivitenin dışında kalması anlamında değerlendirilebilir.

Tamamı tüketici olan bir ülke nüfusu içinde, çalışma çağındakiler hem tüketici hem de üreticidirler. Bir ülkede üretim-tüketim arasındaki dengeyi sağlamak için
üretime katılanların kendileriyle birlikte katılmayanlara da yetecek kadar üretimde bulunmaları gerekir. Bunun ölçüsü bağımlılık oranıdır. Bağımlılık oranı, çalışma çağındaki kişilere bağımlı olan nüfusun kaba bir ölçüsüdür.

Bağımlılık oranı = (Çalışma çağı dışındaki nüfus/Çalışma çağındaki nüfus)*100

Şekildeki yatay eksende boş zaman, dikey ekseninde ise çalışmanın karşılığı olan gelir yer almaktadır. Buna göre A noktasında 40 saat boş zaman ve 400TL gelir söz konusudur. Şekildeki I₁ eğrisi bireyin “A noktası dışında hangi diğer gelir ve boş zaman bileşimlerinde eskisi ile aynı düzey de kalırım?” sorusuna vereceği cevaba dayanmaktadır. I₁ üzerindeki C ve B noktaları farklı kombinasyonları göstermekle birlikte, A noktası ile aynı tatmin düzeyini gösterdiği için I eğrisi farksızlık eğrisi olarak adlandırılır.

İktisat teorisi dersinde farksızlık eğrilerinin özellikleri ile ilgili belirtilenler burada da geçerlidir. Buna göre, insanların kullanabilecekleri zaman miktarı sabit
olduğundan, insanların daha fazla çalışıp para kazanmaları durumunda, doğal olarak tüketebilecekleri boş zaman miktarı azalacaktır. Eğri bu nedenle negatif
eğimlidir.

Eğri boyunca aşağıdan yukarıya gidildikçe, aynı miktar (10 saat) boş zamandan vazgeçmesi istenilen şahıs A’dan B’ye 100 liralık artış isterken B’den C’ye daha
fazla (200 liralık) fark istemektedir. Bunun nedeni orijine yaklaştıkça boş zaman miktarının gittikçe azalmasıdır. İktisatın temel konularından olan Nedret (kıtlık)
Kanunu’na göre miktarı azalan şey değerlenecektir. Bu durum farksızlık eğrilerinin konveks (dış bükey) olmalarına neden olur.

Farksızlık eğrileri ayrıca orijinden uzaklaştıkça daha yüksek fayda düzeyini göstermek (I2 nin fayda düzeyi >I1’in fayda düzeyi) ve kesişmemek özelliklerine de sahiptirler

Bütçe kısıtı, iktisat teorisi dersinde gösterilen özelliklere sahiptir. Kısıtın negatif eğilimli olması boş zaman miktarı arttıkça gelirin azalacağını ifade eder. Bütçe kısıtının eğiminin ücret oranına eşit olması ikinci özelliğidir. Son olarak ücretlerde ve ücret dışı gelirdeki değişmeleri bütçe kısıtı ile göstermek mümkündür.

Faydasını maksimize etmek (azamileştirmek) isteyen birey;

(a) mümkün olabilen en uzaktaki farksızlık eğrisinin üzerinde bulunmak isteyecek ancak
(b) bütçe kısıtının ötesine geçemeyecektir.

Buna göre şekildeki I3 eğrisi üzerindeki M noktası mevcut düzeyi ile bireyin ulaşamayacağı bir fayda seviyesini gösterdiğinden ilk adımda elenecek seçenektir.

Öte yandan, K ve L noktaları bütçe kısıtı üzerinde bulunmakla birlikte faydayı maksimize etmemektedir. Buna karşılık I2 farksızlık eğrisinin bütçe kısıtına teğet olduğu nokta (X noktası) hem bütçe kısıtının hem de bireyin ulaşabileceği en yukarıdaki farksızlık eğrisi üzerinde olması nedeniyle fayda maksimizasyonunun
sağlandığı denge noktasıdır. Buna göre, birey haftalık zamanının 50 saatini boş zaman olarak değerlendirip 50 saati ile piyasa çalışması yapıp 250 lira gelir getirterek faydasını maksimum seviyeye çıkarmıştır.

Bireyin farksızlık eğrisi şekildeki gibi bütçe kısıtından daha dik ise bütçe kısıtı ile farksızlık eğrisi sadece “b” noktasında birbirine teğet olacaktır. Çünkü bu nokta
“a” noktasına nazaran farksızlık eğrisi üzerinde olan ve olabilen en uzak mesafede bulunan bir noktadır.

“b” noktasında çalışma süresi sıfır olduğundan birey aslında “çalışmama”yı tercih etmiş olacaktır. Farksızlık eğrisinin bütçe kısıtını şekildeki gibi köşe noktasından kesmesi “köşe çözümü” (corner solution) olarak adlandırılır. Bu aşamada “bireyin farksızlık eğrisini şekildeki gibi dik kılan unsurlar neler olabilir?” sorusu
üzerine düşünmemiz gerekir.

Farksızlık eğrisinin önceki şekillerde gösterildiği gibi muntazam bir şekilde kavisli olmak yerine yukarıdaki gibi daha dik çizilmesinin temel sebebi “bireyin
boş zamanının değerli olması”dır. Çünkü kavisli bir farksızlık eğrisinde belirli bir miktar çalışma süresi artışı için daha az gelir artışı yeterli olurken dik bir farksızlık eğrisinde aynı miktar çalışma süresi artışı için bireye daha fazla gelir artışı önerilmesi gerekmektedir. Bu durum farksızlık eğrisi dik çizilen kişilerin boş zamanlarının daha değerli olduğu ve ondan ufak gelir artışları karşılığı vazgeçemeyecekleri anlamına gelmektedir.

Boş zamanı değerli kılan faaliyetler olabilir. Örneğin çocuk bakımı veya okula devam zorunluluğu böyle bir sonucu doğurabilir. Yukarıdaki şekildeki kişi doğum sebebiyle emek piyasasının dışına çıkmış olup tekrar piyasaya geri dönmeyi düşünen bir kadın olabilir. Genç annenin emek piyasasında kazanabileceği gelir,
çocuk için bakıcıya vereceği ücret ve çalışmanın kendisine yükleyeceği ilave maliyetlerin altında ise muhtemelen şekildeki “b” noktasında bulunarak emek piyasasına hiç girmemeyi tercih edebilecektir.

Bütçe kısıtının eğimi ücret oranı olduğuna göre, başlangıç bütçe kısıtı AD’ye paralel olarak çizilen kesikli bütçe kısıtı, ücret oranının değişmediği ve ücret dışı
gelirin arttığını varsaydığımız hayali durumu yansıtmaktadır. Birey I₂ farksızlık eğrisine ücret dışı geliri artığı için gelmiş olsaydı N₃ noktasında bulunacak, buna göre haftada çalıştığı süreyi H₀ saatten H₂ saate indirecekti. İşte bu hareket “gelir etkisi” ni göstermektedir.