ÇALIŞMA EKONOMİSİ II

Kurumcu iktisatçılar ücretlerin dağılımında kişsel çaba, emek, eğitim, fırsat gibi faktörlerin dışında kalan kurumsal bariyerlerin belirleyici olmasının ayrımcılığı doğurduğunu düşünürler

Ayrımcılıktan söz edilebilmesi için II ve IV numaralı seçeneklerde olduğu gibi ön yargılı davranışların piyasa çıktıları ile bağlantılı olarak eyleme dökülmesi ve sistematik olması gerekir.

Bir meslekte çalışanların yüzde 75-80'i aynı cinsiyetten olduğunda o meslek erkek ya da kadın mesleği olarak tanımlanır

Forklift Operatörlüğü eskiden de günümüzde de erkek mesleği olarak bilinir

Ortodoks iktisatçılara göre cinsiyete dayalı mesleki katmanlaşma bir tür piyasa katılığına yol açar

Ayrımcılık Tercihi Yaklaşımındaki en çarpıcı unsur işverenlerin ön yargılarını maksimize etmeleridir

Neoklasik ayrımcılık modellerinden bir diğeri, tam rekabetçi piyasaları temel almayan
ayrımcı monopol modelleridir. Bu modellerin temel önermesi şu şekilde
ifade edilebilir: Emek piyasasında ayrımcılık yapılmaktadır çünkü ayrımcılık
yapmak kârlıdır. Rekabetçi güçler emek piyasasında etkili olamaz, zira ayrımcılık,
işgücünü ırk ve cinsiyete göre birbirleriyle rekabet edemeyen alt gruplara bölmek
için kullanılır ve böylelikle bir tür işçilere has kast sistemi yaratılır

Kurumcu iktisatçıların ayrımcılıkla ilgili analizleri SLM (tabakalı işgücü piyasaları)
modellerine dayanır.

Kurumcuların, Neo-klasik yöntemi kullandıkları ancak Kurumcu mantığa sadık
kalan İstatistiksel Ayrımcılık Modeline göre işverenler adayların ait oldukları demografik grubun ortalama karakteri hakkında belirli varsayımlarda bulunur. Örneğin işveren kadınların çoğunun, bir süre sonra işi bırakacağına ya da zencilerin güvenilmez insanlar olduğuna inanıyorsa kadınları ve zencileri (erkek ve beyazlara göre) daha düşük ücretten işe alacaktır.

Ortodoks İktisat teorileri tarihsel olarak daha çok ücretli kadın emeği veya kadın
istihdamı ile ilgilenmiştir. Kadınların ev-içi üretim olarak adlandırılan, ev işleri, yemek
pişirme, alışveriş vb. ile çocuk ve yaşlı bakımı gibi faaliyetlere yönelik karşılıksız
emeklerini iktisadi analize ilk katanlar 1960’ lardaki feminist teoriler olmuştur.

Ayrımcılık tanımındaki vurgu; kazanç, ücret, mesleki konum gibi ölçülebilir piyasa göstergeleri üzerinden yapılmaktadır. Ayrımcılığın mevcudiyeti için bir grubun bir başka gruba ön yargılı olmasından öte, bu duyguların farklı ya da eşit olmayan piyasa çıktılarıyla bağlantılı bir şekilde eyleme dökülmesi gerekir. Ayrımcılık sistematik bir davranışı çağrıştırır; rastlantısal olarak bir araya gelmiş farklı /eşit olmayan davranışlar olarak algılanmaz.

Cinsiyete dayalı ayrımcılığın en yaygın gözlenen hâli cinsiyete dayalı mesleki katmanlaşmadır. Mesleki katmanlaşma, yatay ve dikey olmak üzere iki türlü analiz edilir. Yatay katmanlaşmayla kast edilen, işlerin veya mesleklerin kadın ve erkek işi veya mesleği diye ayrışmasıdır. Örneğin, hemen hemen tüm ekonomilerde hemşirelik, ilkokul öğretmenliği, sekreterlik ve hosteslik kadın mesleği; şoförlük, cerrahlık, inşaat işçiliği, makine mühendisliği ise erkek mesleğidir. Söz konusu meslek ya da işte çalışanların %75-%80’i aynı cinsiyetten olduğunda o meslek erkek ya da kadın mesleği olarak tanımlanmaktadır. Kadın/erkek çalışan oranının %45-%50 arasında olduğu meslekler ise entegre-bütünleşmiş meslekler ya da -cinsiyet açısından- karışık meslekler olarak adlandırılır. Cinsiyete dayalı mesleki katmanlaşmanın yanı sıra, dikey katmanlaşma olarak tanımlanan aynı işyerinde/işte kadın ve erkeklerin farklı -yönetici- pozisyonlarda yer alması, literatürde cam tavan olarak adlandırılan ayrımcılık pratiğinin en görünmez hâlidir.

Katmanlaşma indeksi ya da ayrışma indeksi mesleki katmanlaşmayı ölçmekte en yaygın kullanılan indekstir. Bu indeksle, kadın ve erkeklerin belirlenmiş kategori setleri boyunca nasıl bir dağılıma sahip olduklarına bakılır; kadın ve erkeklerin oransal dağılımının özdeş olduğu ideal bir referans değeri vardır. Bu yolla, indeksin değeri, kadın ya da erkek grubunun, diğer cinsiyetin dominant olduğu kategoriye hareket etmiş olsaydı alacağı değere oranı olarak ifade edilir. Yani, ideal dağılıma (kadın/erkek sayısı eşit) ulaşmak için mesleğini değiştirmek zorunda kalacak her bir cinsiyete ait çalışan sayısının oranı olarak tanımlanabilir. Bu yöntemle, belirlenmiş kategori setleri bağlamında, kadın ve erkeklerin göreli dağılımları arasındaki farklılık ölçülür.

Beşeri sermaye yatırımının iki temel boyutu olduğu kabul edilir: Zorunlu eğitim ve işyerinde eğitim. Beşeri sermaye modeline göre eğitime ilave yatırım yapmakla ücret/kazanç düzeyi yükselir, zira zorunlu eğitimin ve zorunlu olmayan eğitimin verimliliği artırdığına inanılır. Lisede ya da üniversitede alınan eğitimin, işyerinde potansiyel olarak yararlı olacak genel yetenek ve bilginin kazanılmasına yol açtığı düşünülür; eğitimin aynı zamanda öngörüde bulunma alışkanlığı, işyerindeki talimatlara uyma yeteneği, dakiklik ve sadakat gibi işyerinde lazım olacak bazı davranış kalıplarını da öğrettiği kabul edilir. Beşeri sermaye modeli, sadece beşeri sermaye donanımı arasındaki farklılıkları açıklamaz, aynı zamanda kadın ve erkeklerin neden farklı meslek ya da sektörlerde yoğunlaştığını da açıklar.

Hücum modeli: Bu modellerin içinde “hücum” modeli, B.Bergman tarafından geliştirilmiş ve mesleki katmanlaşmaya merkezî önem veren bir analizdir. Bu modele göre, işgücü talebi (açık iş sayısı), kadın işlerinde bu işe girmek isteyen kadın işgücü arzından fazla ise bir tür “hücum” olacaktır. Kadın işlerinde ücretlerin erkek işlerine göre daha düşük olduğu tespitiyle tutarlı olarak bu model, kadın işlerinde çalışan erkeklerin de düşük ücret aldığını vurgular. Erkeklerin “kadın” işlerinde çalışmak için belirgin tercihleri olabilir ya da uzun süre işsiz kaldıkları için sadece bu işi bulmuş olabilirler ancak bu tip işlerdeki “daha düşük ücret”, çok sayıda kadının bu tip işleri tercih etmelerinden ya da başka seçenekleri olmadığı için bu tip işlere hücum etmelerinden dolayı meydana gelmektedir.

İş arkadaşlarının ayrımcılığının söz konusu olduğu işyerinde, erkek işçiler kadınlarla birlikte çalışacakları işlerden sakınma yoluna gidebilirler çünkü onlar kadınlara karşı ön yargılı oldukları için örneğin “kadın kısmından emir alınmaz” diye düşünürler ya da bir görevin sorumluluğunu “saçı uzun, aklı kısa” kadınlarla paylaşmayı doğru bulmazlar ya da kadınların çaycı, kat hizmetlisi gibi daha düşük statülü işlere verilmediği işyerlerinde çalışmak istemezler.

Kurumcu iktisatçıların ayrımcılıkla ilgili analizleri SLM (tabakalı işgücü piyasaları) modellerine dayanır. Kurumcu İktisat, sendika ya da büyük ölçekli işletmeler gibi kurumların kimin işe alınacağına, kimin işten atılacağına ve kimin ne kadar ücret alacağına karar veren kurumlar olduğunu söyler. Aynı zamanda emek piyasasının çeşitli şekillerde tabakalaştığını; her bir tabakada emek piyasasının Neoklasik teoriye göre işlediğini ancak çalışanın bir tabakadan diğerine geçmesinin zor olduğunu kabul ederler. Daha da önemlisi, Kurumcuların analizi, cinsiyete dayalı mesleki tabakalaşmaya feminist bakışın içerilmesine olanak verecek şekilde vurgu yapar: İşgücü arzının özgür ve rasyonel seçim sonucu oluşmadığını, emek piyasasında olup biten her şeyin toplumun geri kalanını soyutlayarak anlaşılamayacağını ifade ederler.

Kurumcular, Beşeri Sermaye teoremini eleştirerek zorunlu eğitim ve işyerinde eğitimin, Neo-klasik İktisadın iddia ettiği gibi kazanç ve mesleki konum üzerinde çok etkili olmadığını savunurlar. Benzer şekilde, eğitimle verimlilik arasındaki pozitif ilişkiyi sorgulayarak, beşerî sermaye birikiminin, bireysel değil, toplumsal bir süreç olduğunu söylerler. Zira Kurumculara göre insanlar bilgi edinme, öğrenme süreçlerinde her zaman belirli bir kültürün lenslerinden bakarak bu bilgiyi alırlar; ancak bu öğrenme sürecinde kültürler arası ortaklıklar/benzerlikler vardır. Kurumcular, eğitim ile kazanç arasındaki pozitif ilişkiyi açıklayan, eğitimin “sinyal” fonksiyonunu analiz ederler. Bu görüşe göre işverenler, işçinin verimliliği ile ilgili eksik enformasyona sahiptir.

Kadınların şirketlerde üst düzey yönetici pozisyonlarına gelmesini engelleyen ve görünmeyen faktörler cam tavan olarak kavramsallaştırılmaktadır; tavanın cam olması görünmezliği ile ilgilidir. Amerika Birleşik Devletlerinde Cam Tavan Federal Komisyonunun tanımına göre (1995) Cam Tavan: “ ..sahip oldukları -işe ait- nitelikler ve kazanımlarından bağımsız olarak, kadınların ve etnik azınlıkların şirketin kariyer merdivenlerinin üstüne çıkmasına set çeken, görünmeyen, ancak aşılamayan engellerdir”.

İşe alınma, terfi, işyerinde eğitim, doğum, annelik izni vb. işyeri pratikleri, kadınların üst düzey yönetici pozisyonuna gelmesinin önündeki en önemli engeller olarak ortaya çıkmaktadır. Örneğin, alt/orta düzey yönetici kadınların çoğunluğunun, halkla ilişkiler, pazarlama gibi üretim dışı ya da şirket açısından stratejik olmayan alanlarda yönetici olduğu saptanmıştır (mesleki yatay katmanlaşma).  Kadın yöneticilerin işyerinde ilerlemelerini sınırlandıran en önemli engel olarak gördükleri davranış kalıbı, iki arada bir derede kaldıkları (çifte açmaz/double-bind) durumlardır. Çifte açmaz hâli, davranış, konuşma biçimi ve kılık kıyafete kadar uzanan geniş bir yelpazede kadınları bıçak sırtında bırakır. Yönetici konumdaki kadınlar ciddiye alınmak için bir erkek gibi sert ve otoriter davranmak zorundadır ama fazla sert davranırlarsa ‘cadaloz’ olarak damgalanırlar.