ÇALIŞMA EKONOMİSİ II

Cinsiyete dayalı ayrımcılığın en yaygın gözlenen hâli cinsiyete dayalı mesleki katmanlaşmadır. Mesleki katmanlaşma, yatay ve dikey olmak üzere iki türlü analiz edilir. Yatay katmanlaşmayla kast edilen, işlerin veya mesleklerin kadın ve erkek işi veya mesleği diye ayrışmasıdır. Örneğin, hemen hemen tüm ekonomilerde hemşirelik, ilkokul öğretmenliği, sekreterlik ve hosteslik kadın mesleği; şoförlük, cerrahlık, inşaat işçiliği, makine mühendisliği ise erkek mesleğidir.

Kadın/erkek çalışan oranının %45-%50 arasında olduğu meslekler ise entegre-bütünleşmiş meslekler ya da -cinsiyet açısından- karışık meslekler olarak adlandırılır.

Kadın/erkek çalışan oranının %45-%50 arasında olduğu meslekler ise entegre-bütünleşmiş meslekler ya da -cinsiyet açısından- karışık meslekler olarak adlandırılır.

Cam Tavan: Sahip oldukları nitelikler ve kazanımlarından bağımsız olarak kadınların ve etnik azınlıkların şirketin kariyer merdivenlerinin üstüne çıkmasına set çeken, görünmeyen, ancak aşılamayan engellerdir.

Katmanlaşma İndeksi: Kadın ve erkeklerin belirlenmiş kategori setleri boyunca nasıl bir dağılıma sahip olduklarını gösteren indekstir.

Beşeri sermaye yatırım kararının, parasal olmayan faktörlerden (kişisel tercihler, beklentiler, toplumsal ön yargılar, toplumsal roller, bireyin sosyalleşme süreci, ayrımcılık vb.) büyük ölçüde etkilendiği kabul edilir.

Beşeri sermaye yatırımının iki temel boyutu olduğu kabul edilir: Zorunlu eğitim ve işyerinde eğitim.

Bazı durumlarda, müşteriler kadınların değil erkeklerin hizmet etmesini tercih. Eğer, erkekler lehine olan tercihleri, borsa uzmanlığı, pilotluk gibi bazı mesleklere yönelikse ve kadınların daha az sorumluluk gerektiren işlerde (resepsiyoncu, hostes gibi) çalışması gerektiğine inanılıyorsa kadınların aleyhine mesleki katmanlaşma gündeme gelebilir. Eğer kadınlar, müşterilerinin erkekleri görmeyi tercih ettiği mesleklerde iş bulurlarsa ortalama erkeğe göre daha donanımlı olmayı ya da daha düşük ücret almayı kabul etmek zorunda kalacaklardır çünkü firma açısından kadınların değeri eş değer donanıma sahip erkeklerden daha düşüktür; zira müşterilerin tercihleri erkeklerden yanadır.

Becker, işverenin kadınlara karşı olan ön yargısı nedeniyle eşit derecede verimliliğe sahip kadınları, erkeklere ödediği ücretten ayrımcılık katsayısı, yani kadınları istihdam etmenin ilave maliyeti kadar düşük bir ücretle istihdam ettiklerini belirler. Üstelik sadece işve renler değil, müşterilerin ve iş arkadaşlarının da ayrımcılık yapmaları söz konusudur. Ayrımcılığın kaynağını, toplumsal olarak meşru ya da kabul görmüş roller oluşturur. Becker bu üç tip ayrımcılık için ayrı ayrı analiz yapar.

Hücum modeli: Bu modellerin içinde “hücum” modeli, B.Bergman tarafından geliştirilmiş ve mesleki katmanlaşmaya merkezî önem veren bir analizdir. Bu modele göre, işgücü talebi (açık iş sayısı), kadın işlerinde bu işe girmek isteyen kadın işgücü arzından fazla ise bir tür “hücum” olacaktır. Kadın işlerinde ücretlerin erkek işlerine göre daha düşük olduğu tespitiyle tutarlı olarak bu model, kadın işlerinde çalışan erkeklerin de düşük ücret aldığını vurgular.

Emek piyasasında ayrımcılığın değişik tanımları vardır. En genel tanımıyla ayrımcılık, çalışanlar arasında işle ilgisi olmayan özellikler nedeniyle farklılık gözetilmesi olarak ifade edilebilir. Ortodoks geleneğe göre emek piyasasında eşit verimliliğe sahip bireylerin eşit olmayan davranışlara maruz kaldığı durum ayrımcılık olarak tanımlanır; eşit olmayan davranış ırk, etnik köken ya da toplumsal cinsiyet gibi gözlemlenebilir karakterlere dayanır. Bu tanımda “eşit olmayan” davranışlardan kastedilen, aynı işi yapan, eşit verimliliğe sahip bireylerin farklı ücret veya kazanç sahibi olmalarıdır.

Becker, emek piyasasındaki ayrımcılığı şu şekilde tanımlar: “...ayrımcılıkla kastedilen, verimliliğin gerektirdiğinden daha az kazanılması olduğuna göre tüm bireyler parasal gelirlerini maksimize ettiğinde ve bütün piyasalar rekabetçi olduğunda bu tip ayrımcılık söz konusu olmayacaktır”. Bu argümana göre, kâr maksimizasyonu yapan işverenler, rekabetçi emek piyasasında, işçilere marjinal verimliliklerine eşit ücret ödeyecektir. Ayrıca işe alma, işe yerleştirme ya da terfi gibi personele ilişkin diğer kararlarında da aynı kriter üzerinden hareket etmeleri, işverenlerin çıkarına uygun olacaktır; bu durumda çalışanın cinsiyeti, hangi etnik gruba ait olduğu gibi nitelikleri önemsiz olacaktır. Ancak, emek piyasalarında zenci ve beyaz erkek çalışanlar ile erkek ve kadın çalışanlar arasında eşit verimliliklere sahip olmalarına rağmen, ücret ve kazanç açısından gözlemlenen büyük farklılık günümüzde varlığını sürmektedir.

Ayrımcılık, aynı iş için farklı ödeme şeklinde görülebileceği gibi eşit verimliliğe sahip bireylerin farklı ücret düzeyine karşı gelen farklı işlere sahip olmaları şeklinde de ortaya çıkabilir. Bergmann’ın mesleki katmanlaşma kavramı, yani işlerin kadın ve erkek işi diye ayrılması bu ikinci duruma karşı gelir. Ayrımcılığın, “tercih edilmeyen” iş ilişkilerinden doğduğu kabul edildiğinde “ücret ayrımcılığı” ile “iş/meslek ayrımcılığı” arasındaki analitik ayrım ortadan kalkar.

Ayrımcılık kavramının kullanımında bazı belirsizlikler olduğu düşünülür
çünkü ayrımcılık ile “ön yargı” arasındaki ayrım da biraz bulanıktır. Örneğin, satış
temsilciliği acentelerini ırkçı temelde ayıran bir firma (A bölgesinde zenciler,
B bölgesinde beyaz personel görevli olsun), bu acentelerde çalışan elemanlarına
eşit ücret ödeyip eşit iş fırsatları sunabilir; zencilere karşı ön yargısı olan bu firma
sahibi, ücret farklılığı yaratmadığı için yine de ayrımcılık yapmamaktadır.
Benzer şekilde, ön yargının olmadığı durumlarda da ayrımcılığın gerçekleşip
gerçekleşmeyeceği tartışılmaktadır. Örneğin firmaya özgü eğitim veren bir firma,
bu eğitimin maliyetlerini kapsayacak kadar uzun bir süre, sadece genç adayları işe
almayı tercih edebilir. Bu durum, yaşa dayalı bir ayrımcılık örneği midir, yoksa
“iyi işadamı” tavrı mıdır? Bir başka karmaşık sorun da şu şekilde ifade edilir: Ayrımcılığın fırsatlar açısından mı, yoksa fırsatları elde etme açısından mı eşitsizlik
yarattığı sorgulanır.

Ayrımcılığın fırsatlar açısından mı, yoksa fırsatları elde etme açısından mı eşitsizlik
yarattığı sorgulanır. Örneğin, beyazların çoğunlukta olduğu bir ABD kentindeki
bir muhasebe firmasının, hiç zenci çalıştırmadığı için suçluluk duyması gerekir
mi? Eğer firma açık işleri yaygın bir şekilde herkese duyurduğunu, hem zencilere
hem de beyazlara iş teklif ettiğini, ancak zencilerin bu teklifi reddettiklerini söyleseydi; o zaman bu soruya cevap farklı mı olurdu? Ancak, yapılan araştırmalar
-toplumsal-ön yargı ve ayrımcılık pratiğinin hep iç içe olduğunu işaret etmektedir.

Ayrımcılıkla ilgili olarak üç unsurun önemli olduğu belirtilmektedir:
1. Ayrımcılık tanımındaki vurgu; kazanç, ücret, mesleki konum gibi ölçülebilir
piyasa göstergeleri üzerinden yapılmaktadır. Ayrımcılığın mevcudiyeti
için bir grubun bir başka gruba ön yargılı olmasından öte, bu duyguların
farklı ya da eşit olmayan piyasa çıktılarıyla bağlantılı bir şekilde eyleme dökülmesi
gerekir.
2. Ayrımcılık sistematik bir davranışı çağrıştırır; rastlantısal olarak bir araya
gelmiş farklı /eşit olmayan davranışlar olarak algılanmaz.
3. Ayrımcılığın bu şekilde tanımı, piyasa ve piyasa-öncesi ayrımcılık arasında
farklılık gözetir; örneğin demografik grupların ortalama verimlilik düzeyleri
arasındaki farklılıklardan kaynaklanan farklılaşmalar, piyasa-öncesi ayrımcılık
olarak tanımlanabilir. Verimliliği sabit tutarak ırk ya da toplumsal
cinsiyete dayalı farklılıklar emek piyasası ayrımcılığına karşı gelir.

Cinsiyete dayalı ayrımcılığın en yaygın gözlenen hâli cinsiyete dayalı mesleki
katmanlaşmadır. Mesleki katmanlaşma, yatay ve dikey olmak üzere iki türlü
analiz edilir. Yatay katmanlaşmayla kast edilen, işlerin veya mesleklerin kadın
ve erkek işi veya mesleği diye ayrışmasıdır. Örneğin, hemen hemen tüm ekonomilerde hemşirelik, ilkokul öğretmenliği, sekreterlik ve hosteslik kadın mesleği; şoförlük, cerrahlık, inşaat işçiliği, makine mühendisliği ise erkek mesleğidir. Söz konusu meslek ya da işte çalışanların %75-%80’i aynı cinsiyetten olduğunda o meslek erkek ya da kadın mesleği olarak tanımlanmaktadır.

Sahip oldukları nitelikler ve kazanımlarından bağımsız olarak kadınların ve etnik azınlıkların şirketin kariyer merdivenlerinin üstüne çıkmasına set çeken, görünmeyen, ancak aşılamayan engeller CAM TAVAN olarak adlandırılır.

Cinsiyete dayalı mesleki katmanlaşma birkaç açıdan İktisat teorisi için önemlidir:
Ortodoks iktisatçılara göre mesleki katmanlaşma bir tür piyasa katılığına yol
açar ve etkin-olmayan bir dağılımı işaret eder. Aynı zamanda, çalışanların çoğunluğunun mesleklerin bir kısmından dışlanması beşerî sermaye yatırımının boşa harcanmasıdır. Bu da emek piyasalarının katılığını yükseltir ve ekonominin değişikliklere uyum kapasitesini de azaltır. Dahası, mesleki katmanlaşma kadınları
dezavantajlı duruma getirir; mesleki katmanlaşmanın, erkeklerin kadınları nasıl
algıladıkları ve kadınların erkekleri nasıl algıladığı üzerinde olumsuz etkileri vardır.
Bu durum kadınların statü, gelir ve servet düzeylerini olumsuz etkiler ve bu
olumsuzluk sonuçta ölüm oranı, hastalık oranı, yoksulluk ve gelir eşitsizliği gibi
pek çok toplumsal göstergelere de uzanır; ayrıca kadınların eğitim, yetiştirme vb.
olanaklarını da olumsuz etkileyerek cinsiyete dayalı eşitsizliklerin gelecek kuşaklara
aktarılmasına yol açar. Bu nedenle, eşitlik, etkinlik ve sosyal adalet gibi gerekçelerle ulusal ve uluslararası politika yürütücüleri, pozitif ayrımcılık ya da fırsat eşitliği politikaları geliştirerek piyasaya müdahale etmektedirler.

Katmanlaşma indeksi ya da ayrışma indeksi mesleki katmanlaşmayı ölçmekte
en yaygın kullanılan indekstir. Bu indeksle, kadın ve erkeklerin belirlenmiş kategori
setleri boyunca nasıl bir dağılıma sahip olduklarına bakılır; kadın ve erkeklerin
oransal dağılımının özdeş olduğu ideal bir referans değeri vardır. Bu yolla,
indeksin değeri, kadın ya da erkek grubunun, diğer cinsiyetin dominant olduğu
kategoriye hareket etmiş olsaydı alacağı değere oranı olarak ifade edilir. Yani, ideal
dağılıma (kadın/erkek sayısı eşit) ulaşmak için mesleğini değiştirmek zorunda kalacak her bir cinsiyete ait çalışan sayısının oranı olarak tanımlanabilir. Bu yöntemle, belirlenmiş kategori setleri bağlamında, kadın ve erkeklerin göreli dağılımları arasındaki farklılık ölçülür. Literatürde bu tür tahminlerin, kategorilerin hangi ayrıntı düzeyinde ölçüldüğüne bağlı olarak büyük ölçüde değişiklik gösterdiği vurgulanmaktadır. Ölçme ne kadar ince/ayrıntılı olursa (daha kapsamlı, 3 basamaklı mesleki sınıflandırmalara karşı daha ayrıntılı iş kategorileri gibi) mesleki katmanlaşma tahminleri o kadar yüksek olmaktadır