ÇALIŞMA EKONOMİSİ I

Dışsallık: Bir piyasa başarısızlığı olarak, bir firma ya da bireyin faaliyetinin, karşılıksız olarak bir başka firma ya da kişiye sağladığı yarar ya da zarara verilen addır.

Bireylerin eğitim talebini farklılaştırmasına, bu durumda, iki faktör etki eder: bireysel yetenek, bilişim kapasitesi ve ailenin refah düzeyi.

Beşeri sermaye yatırımının iki temel boyutu olduğu kabul edilir: zorunlu eğitim ve işyerinde eğitim. Beşeri sermaye modeline göre, eğitime ilave yatırım yapmakla, ücret/kazanç düzeyi yükselir, zira zorunlu eğitimin ve zorunlu olmayan eğitimin verimliliği artırdığı kabul edilir. Lisede ya da üniversitede alınan eğitimin, işyerinde potansiyel olarak yararlı olacak genel yetenek ve bilginin kazanılmasına yol açtığı düşünülür; eğitimin aynı zamanda işyerinde lazım olacak bazı davranış kalıplarını da öğrettiği kabul edilir; örneğin öngörüde bulunma alışkanlığı, işyerindeki talimatlara uyma yeteneği ve dakiklik, sadakat gibi.

Marjinal getiri, işgücü piyasası koşullarına, eğitime ayrılan kaynaklara ve bireyin yeteneklerine bağlı olacaktır. Marjinal maliyet ise eğitimin dolaysız maliyetine ve bireyin bilişsel kapasitesine bağlıdır.

Genel amaçlı eğitimin tüm firmalar açısından bireylerin verimliliğini homojen olarak artırdığı kabul edilir; firmaya özgü eğitimde ise sadece bu tip eğitimi veren firma özelinde bireyin verimliliği artacağı varsayılır.

Sen’in yaklaşımında, gelir yerine yapabilirlikler, “potansiyel işlevsellikler” olarak tanımlanır. Buradaki vurgu, esas olarak insanların ne kadar kazandıkları (gelir) ya da ne kadar harcadıklarında (tüketim) değil; ne olmaya ya da ne yapmaya muktedir oldukları, yani yapabilirlikleri üzerindedir

Marksist teori, kapitalist sistemi sınıf, sömürü, sermaye birikim süreci, artı değer ve toplumsal yeniden üretim gibi kavramlarla analiz eder.

Feminist teori, toplumsal cinsiyet, patriyarka ya da erkek egemen ideoloji/sistem, yeniden üretim, hiyerarşik ikilikler (özel alan/kamusal alan gibi) ve cinsiyete dayalı iş bölümü gibi kavramlarla topluma ve hayata bakarlar

Eğitim hizmetleri talebinin çeşitli özellikleri vardı. Bu özelliklerin başında eğitim hizmetinin evrensel insan hakkı sayılması gelir. Eğitim talebinin bir başka özelliği de birey ve toplum açısından maliyetinin öngörülebilir olmasıdır. Eğitim harcamaları acil değil planlı harcamalardır. Eğitimin genellikle birikimli bir süreç olması onun bir diğer özelliğidir. Eğitim talebinin eğitim kurumlarını gerekli kılan bir yapısı vardır. Bir insanın eğitim kurumlarına başvurmadan beşeri sermayesini donatması mümkün değildir. Eğitimin bir başka özelliği de hizmette standartlaşmanın belirgin olmasıdır. Eğitim hizmetinde kalite kontrolü sınavlar, ödevler gibi araçlarla kolaydır. Eğitim hizmetinin en belirgin özelliği ise dışsal fayda sağlamasıdır. Eğitim sadece o hizmetten yararlanan bireylere değil topluma da faydalar sağlar. Son olarak eğitim hizmetleri piyasasının aksak rekabetçi bir yapıda olduğunu belirtmek gerekir.

Eğitim ekonomisi İktisadın oldukça geniş kapsamlı ve gittikçe gelişen bir alt disiplinidir: İşgücü piyasasında eğitimin getirisi, eğitim politikası ve eğitimin kalitesi, eğitim ve sanayinin etkileşimi, eğitimin ekonomik büyümeye etkisi ve eğitimin finansmanı gibi konuları kapsar. Aynı zamanda, okul öncesi eğitimden başlayarak, temel eğitim, lise ve üniversitede eğitim, işyerinde mesleki eğitim ile özellikle 1990’lardan itibaren önem kazanan yaşam boyu eğitim gibi farklı düzeylerdeki- yetiştirme kursları, sertifikalı eğitim vb.- eğitim hizmetlerini analiz eder.

Günümüzde okullaşma oranlarındaki artışın yanı sıra, üniversite, yüksek okul eğitimine ya da lisansüstü programlara olan talebin yükselmekte  olduğu bilinen bir olgudur. İyi bir meslek/iş sahibi olmanın birincil koşulu olarak “kaliteli” eğitim veren bir üniversite diplomasının ya da çeşitli eğitim sertifikalarının aranır hâle gelmesi, 1950’lerden itibaren dünya ekonomilerinde farklı düzey ve yoğunlukta gözlenmektedir. 1960 ve 1970’lerde artan ve 1980’lerde hız kesen okullaşma oranlarına ait bu eğilim sonucu, 1990’ların başında OECD ülkelerinde, Latin Amerika’da, Uzakdoğu’da ve Pasifik ülkelerinde, merkezî planlamaya sahip ülkelerde, okul çağındaki nüfusun tamamı ilköğretimi tamamlamıştır.

Eğitimin ekonomik açıdan analiz edileceği bu bölümde önce eğitim talebinin kendine özgü özellikleri incelenecektir. Daha sonra eğitim ekonomisi alanının baskın teorisi olan Beşeri Sermaye Teorisi çerçevesinde okullarda ve işyerinde eğitim
kararının nasıl alındığı ayrıntılı olarak ele alınacaktır.

Eğitim ve sağlık, her şeyden önce uluslararası yasalarla teminat altına alınarak evrensel insan hakları arasında sayılan ve kendilerine has özellikleri olan iki hizmet türüdür. İkisinin ortak yanları olduğu gibi farklılıkları da önemli boyuttadır. Farklılıkların büyük bir kısmı, bilgi ve öğrenmeye (ya da hastalık ve tedavi) ilişkin niteliklere dayanmaktadır; diğer farklılıklar ise toplumların eğitim sistemini ve tıbbi bakımı nasıl organize ettiğine bağlı olarak ortaya çıkar: Örneğin, sağlık sorunları  genelde öngörülemeyen ve kişinin kararından bağımsız olarak ortaya çıkan sorunlarken, eğitim kararı ya da okula/üniversiteye gitmek öyle değildir. Okula gitmenin maliyeti önceden kestirilebilir ve okul masrafları cari bütçeden ya da tasarruflardan ya da kamu kaynaklarınca veya gönüllü yardım kuruluşlarınca karşılanabilir. Sağlık bakımı için
talep daha öngörülemez/rastlantısal olduğundan, sağlık sigortası için bir piyasadan söz edebiliriz, oysa eğitimin sigortalanması söz konusu değildir. Benzer bir şekilde, sağlık sorunları genelde acil müdahale gerektirebilirken, eğitimle ilgili sorunların çok azı acildir.

Ortodoks iktisat teorisine göre eğitim ve sağlık hizmetlerinin ortak özelliklerinden en önemlisi, her ikisinin de dışsallıklar yaratması ve yarı kamu malı olmalarıdır. (Dışsallık: Bir piyasa başarısızlığı olarak, bir firma ya da bireyin faaliyetinin, karşılıksız olarak bir başka firma ya da kişiye sağladığı yarar ya da zarara verilen addır. Kamu malı: tüketiminde  rekabetin olmadığı ve tüketiminden başka insanların mahrum edilemediği- bedel ödenmemesine rağmen- mallar olarak tanımlanır, örneğin ulusal güvenlik, şifresiz TV yayını vb.) Hem tıbbi bakım hem de eğitim için yapılan harcamalar, beşeri sermaye yatırımı olarak adlandırılır, ancak bu yatırımların yaratacağı gelir akımının hesaplanması oldukça zor ve tartışmalı bir konudur: zira potansiyel gelirin bir bölümü yatırımı yapan bireye ve topluma “fayda/tatmin” sağlar ve bu tatminin piyasadaki ortalama ücret oranı üzerinden ölçülmesi yeterli bulunmaz.

Eğitim ve sağlık hizmetleri için piyasa aksak rekabetçi olarak tanımlanır, zira piyasada bilgi eksikliği olduğu ve bilginin üretici ve tüketiciler  arasındaki dağılımının asimetrik olduğu varsayılır. Bu nedenle, Ortodoks iktisat teorisi, kamu otoritesinin yarı kamu malı olan eğitim ve sağlık hizmetlerinin bir bölümünün üretimini üstlenmesi gerektiğini söyler.

Eğitimin bir tüketim malı olarak ele alındığı Neoklasik modelde, standart fayda maksimizasyonu varsayımı çerçevesinde, insanlar okula, üniversiteye gider çünkü yeni bilgi elde etmekten hoşlanırlar. Bu durumda, ilave bilgi elde etmenin marjinal faydasını, bu bilgiyi elde etmek için harcadıkları zaman açısından marjinal maliyetine ya da fırsat
maliyetine eşitleyerek optimal eğitim talebini yaratırlar. Böylelikle, herhangi bir lüks mal için söz konusu olduğu gibi, gelir etkisi yardımıyla, gelir arttıkça optimal eğitim talebi daha da hızlı artar.

Becker ile birlikte Şikago Üniversitesinde geliştirilen beşeri sermaye modelinin ilk versiyonlarında, eğitim harcamaları, aynen makine, teçhizata yapılan yatırım harcamaları gibi ele alındı. Beşeri sermaye yatırımının amacı da gelecekte daha yüksek gelir etme olarak formüle edildi. 1980’ler ve  1990’larda yeni büyüme teorilerinde eğitim, bireyin verimliliğini artırmasından öte, diğer iktisadi birimlerin etkinliğini yükselten ve böylece milli gelirdeki artışa kaynaklık eden bir unsur olarak ele alındı.

1980’ler ve 1990’larda yeni büyüme teorilerinde eğitim, bireyin verimliliğini artırmasından öte, diğer iktisadi birimlerin etkinliğini yükselten ve böylece milli gelirdeki artışa kaynaklık eden bir unsur olarak ele alındı. Eğitimin ekonomik büyüme üzerine etkilerini analiz eden pek çok araştırma yapıldı.

Beşeri sermaye modeli, arz yönlü Neoklasik bir teori olarak, beşeri sermaye yatırımı yapan bireylerin işgücü piyasasında, işyeri eğitimine nasıl yatırım yaptıklarını, bireylerin yaş-kazanç profillerini ve kadın-erkek ücret farklılıklarını analiz eder. Beşeri sermaye tanımsal olarak, fiziksel sermayeye benzer bir şekilde yatırım kararı ve geleceğe dönük verimlilik ve kazanç beklentisi içerir. Bu anlamda, lise ya da üniversiteye gitmek, bilgisayar kursuna yazılmak kadar, çek-up yaptırmak, röntgen çektirmek ya da yabancı dil, bilgisayar, liderlik kurslarına katılmak da beşeri sermaye yatırımı olarak kabul edilir. Çünkü bu tip harcamalar, bireyin gelecekteki gelirini artırır, daha sağlıklı yaşamasına ve daha yetkin bir biçimde hayatını sürmesine yardımcı olur.