ÇALIŞMA EKONOMİSİ I

Telafi edici ücret farklılığı (TEÜF) uygulamasının çeşitli nedenleri vardır. Ölüm ve yaralanma riski bu nedenlerin başında gelir. Örneğin daha güvenli ortamda imalat yapan bir işçi ile binlerce santigrat sıcaklıkta maden eritme tesisinde çalışan bir işçinin aynı ücreti almaları adil olmaz. Bunun gibi toplumun genelinin pis veya zor olarak kabul ettiği kanalizasyon tamiri, asfalt kırma gibi işlerde çalışanların da daha kolay ve temiz işleri yapanlara nazaran daha yüksek ücret almaları beklenen ve doğal bir durumdur

İşleri birbirinden farklı kılan unsurlardan biri de beceri gereklerinin farklı olmasıdır. Klasik iktisatçılardan Adam Smith’in ‘işi öğrenmenin maliyeti’ olarak tanımladığı bu duruma göre yapılabilmesi için daha fazla eğitim gerektiren işler daha yüksek ücret getirisi sağlarlar. Örneğin iki işten A işi lise diploması gerektirirken B işinin üniversite diploması gerektirdiğini varsayalım. İki işin ücret dışı yönlerden aynı özelliklere sahip olduğunu ve işçilerin bugünkü gelir gelecekteki gelir tercihleri bakımından aynı olduklarını varsayalım. B işi A işine nazaran dört yıl fazladan eğitimi ve maliyeti gerekli kıldığı için ücretinin daha fazla olması gerekir.

Hatırlanacağı gibi kitabımızın 6. Bölümünde incelenen Etkin Ücret Teorisi işçiyi denetlemenin ve performansını ölçmenin zor olduğu, işçinin hatalı üretim yapmasının maliyetli olduğu, işin belirli bir süre spesifik işyerinde eğitim gerektirdiği durumlarda işverenlerin istekli olarak piyasa denge ücretinin üstünde ücret (etkin ücret ödemesi)  verdikleri incelenmişti. Bu konu önceki bölümde ayrıntılı olarak incelendiği için bu bölümün ücret teorileri ile ilgili ilk kısmında da ayrıca değinilmekten kaçınılmıştır.

Katmanlı Emek Piyasaları Teorisi (KEPT), emek piyasalarının homojen bir yapıda olmayıp iyi özellikli işlerin toplandığı birincil sektör ve kötü özellikli işlerin toplandığı ikincil sektörün söz konusu olduğunu; sektörler arası geçişkenliğin çok zayıf olduğunu ileri süren teoridir.

İşgücü piyasalarında ücret farklılığına neden olan unsurlardan biri de sendika üyeliğidir. Yapılan gözlemler sendika üyeliğinin işleri birbirinden farklı (heterojen) hale getirerek üyeleri lehine ücret farklılığının oluşmasına neden olduğunu göstermektedir. Sendika üyeliğinin ücret avantajı sağlamasını bir kaç nedene dayandırmak mümkündür. Bu ücret farklılığının bir kısmı genelde sendikalı işyerlerinde çalışma kuralları ve temposunun daha sıkı olması ile ilgilidir. Bu nedene dayanarak sendikaların aldıkları ücret farklılığı yukarıda açıklanan TEÜF ile ilgilidir.

İşlerin alternatif çalışma alanlarında olmayan ve arzu edilmeyen özellikler taşıması durumunda bunu telafi etmek amacıyla işçilere yapılan fazladan ödemelere Telafi edici ücret farkı adı verilir.

Telafi edici ücret farklılığı (TEÜF) uygulamasının çeşitli nedenleri vardır. Ölüm ve yaralanma riski bu nedenlerin başında gelir. Örneğin daha güvenli ortamda imalat yapan bir işçi ile binlerce santigrat sıcaklıkta maden eritme tesisinde çalışan bir işçinin aynı ücreti almaları adil olmaz. Bunun gibi toplumun genelinin pis veya zor olarak kabul ettiği kanalizasyon tamiri, asfalt kırma gibi işlerde çalışanların da daha kolay ve temiz işleri yapanlara nazaran daha yüksek ücret almaları beklenen ve doğal bir durumdur.

TEÜF uygulamasını gerektiren nedenlerden biri de ‘gelir düzenliliği’ dir. Bazı işlerde yıl boyu çalışmak mümkünken, bazı işler yapısı gereği yılın sadece belirli dönemlerinde istihdam imkânı sunabilmektedir. Tarımsal faaliyetler, turizm sektöründeki işler ve inşaat işleri bunlara örnek gösterilebilir. Diğer şeyler eşitken rasyonel bireyler yıl boyu istihdam ve gelir sağlayan işleri tercih edecekleri için, gelir düzenliliği sunmayan işlerde TEÜF uygulanarak ücretlerin daha yüksek olması gerekebilmektedir.

‘İşin Statüsü’ TEÜF’nı gerektirebilen bir başka nedendir. Bazı işler ve çalışma ortamları sosyolojik olarak toplumun geneli tarafından yüksek prestijli bazıları ise düşük prestijli olarak olarak değerlendirilebilmektedir. Örneğin bir eğlence mekanı ve üniversite özel güvenlik elemanı aradığında -her iki işyerinde işin riski aynı olduğu düşünülse dahiüniversiteye başvurular daha fazla olacaktır. Bu nedenle statüsü düşük işyerlerinin gerekli personeli bulmak diğerine nazaran daha yüksek ücret ödemesi gerekir.

İşler yapılma şekli ve ‘işçinin iş hızı üzerinde kontrolünün olup olmadığı’na göre de farklılaşır. Bazı işçiler işi hangi süratte yapacakları konusunda inisiyatif sahibiyken üretimin montaj hattı ile yapıldığı fabrikalarda işçilerin bu konuda karar alma yetkileri yoktur. Montaj hattında işçiye gelen iş belirli sürede yapılmalıdır; aksi takdirde ondan sonraki bütün aşamalar aksar. Bu durumda diğer şeyler eşitken işçiler iş hızını kontrol edebilecekleri işleri seçecekler, montaj hattında çalışmak istemeyeceklerdir. Bu nedenle çalışma koşullarının böyle sıkı olduğu işlerde TEÜF uygulaması gerekebilmektedir.

Son olarak ‘ücret artış ihtimali’ ile ‘yan ödemeler’in de TEÜF nedeni olabileceğini belirtmek gerekir. Bazı işlerde çok sayıda iş basamağı vardır ve çalışanın zaman içinde terfi etmesi söz konusudur. Öte yandan diğer bazı işlerde iş basamakları ve ilerleme imkânları sınırlıdır. Diğer şeyler eşitken rasyonel bireyler ilerleme imkânlarının olduğu işleri seçecekleri için aynı imkanı sunamayan işlerin –en azından başlangıçta- TEÜF sunması gerekir. Bunun gibi işçilerine yıllık ücretli izin ve çeşitli amaçlarla verilen yardımlar (çocuk, aile, öğrenim, askerlik, kreş, doğum vb.) sunamayan, sadece ‘çıplak ücret’ teklif eden işyerlerinin de çıplak ücretlerinin TEÜF’nı içerecek şekilde yeterince tatmin edici olması gerekir. Aksi takdirde kişiler çıplak ücretin yanında bu tür yan ödemeler de veren firmaları tercih edeceklerdir.

şleri birbirinden farklı kılan unsurlardan biri de beceri gereklerinin farklı olmasıdır. Klasik iktisatçılardan Adam Smith’in ‘işi öğrenmenin maliyeti’ olarak tanımladığı bu duruma göre yapılabilmesi için daha fazla eğitim gerektiren işler daha yüksek ücret getirisi sağlarlar.

Emek piyasalarının homojen bir yapıda olmayıp iyi özellikli işlerin toplandığı birincil sektör ve kötü özellikli işlerin toplandığı ikincil sektörün söz konusu olduğunu; sektörler arası geçişkenliğin çok zayıf olduğunu ileri süren teori katmanlı emek piyasaları teorisidir.

Bireysel tercih farklılığı ücret farklılığının nedenlerinden biridir. Örneğin ölüm ve yaralanma riskinin yüksek olduğu mesleklerde ‘risk seven’ kişiler çalıştırıldığında onlara TEÜF ödemesi gerekmeyebilecektir. Ancak işgücü piyasasında yeterince bu tür işçi olmadığında ‘riskten kaçınan’ kişilere de istihdam teklifi yapılacaktır. Bu durumda ise ücret farklılıkları ortaya çıkmaktadır.

Öyleyse belirli işler söz konusu olduğunda o işlere başvuranların bireysel tercihler işe başvuranların kompozisyonundan başvuru sonrası iş koşullarına kadar pek çok faktörü etkileyebilmektedir. Burada söz konusu işe başvuran kimselerin ekseriyetinin kaya tırmanışında uzmanlaşmış dağcılar olmaları bize işe başvuru esnasında bireysel tercihlerin rol oynadığını göstermektedir.

İşgücü piyasalarında bulunanları birbirinden farklı kılarak ücret farklılıklarına neden olan özelliklerden birisi de beşeri sermaye farklılığıdır. Emek piyasalarındaki grupları birbiri ile rekabet edebilen ve rekabet edemeyen gruplar olarak ikiye ayırmak mümkündür. Rekabet edebilen gruplar istihdama ulaşma bakımından işverenlerin birini diğerine tercih edebileceği, birbirini ikâme edebilen meslek gruplarından oluşur. Örneğin, ülkemizdeki mevcut yasal düzenlemelere göre et ürünleri imalat ve satışı yapan firmalar gıda mühendisi çalıştırabilecekleri gibi veteriner de istihdam edebilmektedir. Böyle bir durudma rekabet, ücretlerin rekabet olmayan hallere nazaran farklılık göstermesi temayülünü doğurmaktadır.

İş aramanın dolaylı (fırsat) maliyeti iş arama esnasında piyasada çalışamamak nedeniyle kaybedilen gelirdir. Bu maliyet işsizler için daha düşükken çalıştığı halde daha iyi iş arayanlarda daha yüksektir.

Emek göçünün belkide en önemli maliyet kalemlerinden biri psikolojik olanıdır. Göç kişinin aşina olduğu yeri terk etmesi anlamına gelir. Yeni bir düzene ayak uydurmak, arkadaş ve aile çevresinden uzak kalmak psikolojik anlamda zor bir olaydır. Göçün psikolojik maliyeti göç edilen mesafe ile doğru orantılıdır. Buna göre bir kentten komşu bir kente göç etmek ülkeden ülkeye yapılan göçe nazaran daha az maliyetlidir.

İşçiyi denetlemenin ve performansını ölçmenin zor olduğu, işçinin hatalı üretim yapmasının maliyetli olduğu, işin belirli bir süre spesifik işyerinde eğitim gerektirdiği durumlarda işverenlerin istekli olarak piyasa denge ücretinin üstünde ücret (etkin ücret ödemesi)verebilmektedirler. Etkin ücret ödemelerinin işleri birbirinden farklı (heterojen) hale getirerek emek piyasalarında ücret farklılıklarına neden olabileceğini belirtmek gerekir

İşgücü piyasalarında işleri ve ücretleri farklılaştıran bir başka unsur da firma ölçeğidir. Hemen her yerde ve zamanda gözlenen bir durum büyük firmalarda ücretlerin küçük firmalara oranla daha yüksek olmasıdır.