ÇAĞDAŞ TÜRK YAZI DİLLERİ II

Hakas

Kazak

Manas

Cetilgen Kurak

Akın

Azerbaycan

Mahabat

üñkürdö

Üydün çıgış tarabındagı döñ sımal tüzgö köp kişi çogulgan.

Eski Çin, Yunan, Göktürk, Arap, Çağatay, Acem ve Moğol kaynaklarında geçen “Kırgız” boy adı ile ilgili pek çok tahlil ve değerlendirme yapılmış ancak kesin bir yargıya varılamamıştır. Kırgız adı Çin kaynaklarında, Hakas veya Keges olarak geçmektedir. Ruslar bir müddet Kazaklara da Kırgız demişlerdir. Kırgız adıyla ilgili görüşlerin çoğu halk etimolojisine dayanmaktadır. Radloff’un tespit ettiği meşhur bir efsaneye göre “Kırgız” kelimesi “kırk kız” sözlerinden oluşmaktadır. Doğru cevap B’dir.

1916 yılında Kırgız Türkleri Çar hükûmetine karşı ayaklanırlar. Bu ayaklanma Ruslar tarafından çok kanlı bir şekilde bastırılır. Bu olaydan sonra Kırgız Türklerinin bir bölümü Doğu Türkistan’a göç etmek zorunda kalır. XX. yüzyılın başında verilen hürriyet mücadelesinin sonunda 1918’de ilan edilen Türkistan özerk vilayetinin bir parçası olarak kurulan Kırgızistan, Bolşevik kuvvetlerinin Türkistan’ı işgal etmesiyle, diğer Türkistan cumhuriyetleriyle beraber Rusya Federasyonu’na bağlanır. Ardından 1925’te özerk vilayet, 1926’da özerk cumhuriyet, 5 Aralık 1936’da Sovyetler Birliği cumhuriyeti olur. Kırgızistan, Sovyetler Birliği’nin dağılmasından sonra diğer Türk cumhuriyetleriyle birlikte 31 Ağustos 1991 tarihinde bağımsızlığına kavuşmuştur. Doğru cevap E’dir.

Kırgız Türkçesi, bugün çoğunluğu Kırgızistan’da yaşayan Kırgız Türklerinin konuştuğu bir lehçe olup Kıpçak grubu lehçeleri içerisinde yer alır. Kırgız Türkçesi, Kıpçak grubu lehçeleri içerisinde en çok Kazak Türkçesine yakındır. Kırgız Türkçesi kuzey, güneydoğu ve güneybatı olmak üzere üç ana ağıza ayrılır. Kırgız Türkçesi tarihî olarak üç gelişim devresi içerisinde ele alınır: Eski Kırgız Türkçesi (VII.-IX. yüzyıllar): Konuşulduğu alanda eski Uygur ve Oğuz Türkçeleri ile sürekli ilişkide bulunmuştur. Bunlarla birçok ortak yönleri vardır. Orta Kırgız Türkçesi (X.-XV. yüzyıllar): Bu dönemden elde belge bulunmaz. Kırgız boyları arasında sıkı bir bağ vardır. Göçebe bir halkın dili olarak, halk arasında ve halk edebiyatında işlenmiştir. Yeni Kırgız Türkçesi (XV. yüzyıldan sonra): XVIII. yüzyıl ortalarından sonra Kırgız Türkçesine Arapça ve Farsça kelimeler girmeye başlar. XVIII. yüzyıl ortalarından Ekim devrimine kadar ağızlar arası ayrılıklar oluşur. Son dönemde ise, ağızlar arası ayrılıklar azalır. Ortak yazı dili arama çabaları başlar. Kırgız Türkçesi son dönemlerde edebiyat dili özelliği kazanır. Günümüzde Kırgız Türkçesi toplumun her alanında kullanılmaktadır. Doğru cevap C’dir.

Kırgızlarda yazılı edebiyat 1920’lerden sonra gelişmeye başlamıştır. Kırgız Türkçesi ile yazılan ilk eser 1911’de çıkan Moldo Kılıç Şamırkanuulu’nun “Zilzala” adlı ırlar kitabıdır. 1924 yılında çıkmaya başlayan Erkin Too gazetesi ve Leninçil Caş gazetesi, edebî eserlere geniş yer vermiştir. Sovyet devresinde kültür ve edebiyat alanında büyük bir teşkilatlanma olmuş ve çok zengin sözlü bir geleneği olan Kırgız yazılı edebiyatı, bu yüzyılda giderek gelişmiştir. Doğru cevap D’dir.

Bugün cumhuriyetle yönetilen Kırgızistan, idari olarak yedi bölgeye ayrılmıştır. Bu bölgeler; Çüy, Isık-Köl, Narın, Calalabad, Batken, Talas ve Oş’tur. Coğrafi ve iktisadi olarak da önem kazanan bu beş bölgeye bağlı olarak 40 rayon, 21 şehir, 29 kasaba ve 392 köy bulunmaktadır. Doğru cevap A’dır.

Büyük ünlü uyumu Kırgız Türkçesinde sağlam bir şekilde işlemektedir: cayçılıktan (huzurdan), eşikteştik (kapı komşuluğu), artındagı (arkasındaki), cigitter (yiğitler), kurbılık (akranlık), ökünüç (pişmanlık), camandık (kötülük), kotormoçu (tercüman). Alıntı kelimelerin pek çoğu ünlü uyumuna sokulmuştur: mahabat (muhabbet), ıktıyar (ihtiyar), kutpa (hutpe), esep (hesap), düynö (dünya), mazar (mezar), akıykat (hakikat), kerben (kervan). Yabancı kelimelerin bazılarında büyük ünlü uyumu yoktur: universitet (üniversite), pabrik (fabrika), sentyabr (eylül), partiya (parti), seriya (seri), militsiya (polis). Doğru cevap E’dir.

Kırgız Türkçesi alfabesinde 20 ünsüzden başka çift ses değerine sahip ve daha çok Rusça kelimelerde görülen şu işaretler de bulunmaktadır: Ë (yo), Ц (ts), Щ (şç), Ю (yu), Я (ya). Kırgız Türkçesinde Ünsüzlerle İlgili Özellikler 1. Kelime başındaki y’ler Kırgız Türkçesinde c olur: caş (yaş), col (yol). 2. Türkiye Türkçesinde g ile başlayan Türkçe kelimeler, Kırgız Türkçesinde k ile başlar: kel- (gel-). 3. Türkiye Türkçesinde d ile başlayan birçok Türkçe kelime, Kırgız Türkçesinde t ile başlar: til (dil), tiz (diz). 4. Türkçe asıllı kelimelerde, başta +çI eki olmak üzere, bazı c’ler Kırgız Türkçesinde ç’dir: birinçi, ekinçi (ikinci), başkaça. 5. Arapça ve Farsçadan alınan kelimelerdeki f’ler p olur: depter (defter), sapar (sefer).  6. Arapça ve Farsçadan alınan kelimelerdeki v’ler b olur: ubakıt (vakit), aba (hava), abal (evvel). Kelime başındaki bazı v’ler ise düşer ve yanındaki ünlü yuvarlaklaşır: ökül (vekil), okuya (vakıa). 7. Arapça kelimelerdeki ayın sesi, g veya y olur: mugalim (muallim), şariyat (şeriat), tabiygat (tabiat). 8. Arapça ve Farsçadan geçen hı’lar k’ya döner: kat (hat, mektup), kabar (haber).  9. Alıntı kelimelerin başında bulunan ha ve h’ler düşer: ar (her), önör (hüner). 10. Türkiye Türkçesindeki varmak, vermek ve var kelimelerinde bulunan v, Kırgız Türkçesinde b’dir: bar- (var-), ber- (ver-), bar (var). 11. Türkiye Türkçesindeki iç sesteki yumuşak g’ler Kırgız Türkçesinde y olur: iy- (eğ-), üyrön- (öğren-), tüymö (düğme). 12. Türkiye Türkçesindeki bazı ön ses b’ler Kırgız Türkçesinde m’dir: moyun (boyun), muñ (bun, sıkıntı). 13. İç sesteki bazı p’ler Kırgız Türkçesinde b olur: kabak (kapak), töbe (tepe), cibek (ipek). Doğru cevap B’dir.

İlgi hali eki benzeşmeye uğramış ve yuvarlaklaşmış şekilleriyle şunlardır: +nIn,+nUn; +dIn,+dUn; +tIn,+tUn: balanın, enenin (annenin), elinin (halkının), cıldın (yılın), elibizdin (halkımızın), üydün (evin), tündün (gecenin), turmuştun (hayatın), köynöktün (gömleğin), eşiktin (kapının). -ki ekinden önce, ekin sonundaki n düşer: balanıkı (çocuğunki), eneniki (anneninki), üydükü (evinki), meniki (benimki), bizdiki (bizimki). Teklik 1. ve 2. şahıs iyelikten sonra ek başındaki ses düşebilir: cerimdin veya cerimin (yerimin), ceriñdin veya cerinin (senin yerinin). Doğru cevap D’dir.

+gIlt, +gUlt: Renk adlarında benzerlik ve yakınlık ifade eden kelimeler yapar: sargılt (sarımsı), kızgılt (kızılca), kögült (mavimsi), bozgult (bozumturak). Doğru cevap D’dir.

Kırgız Türkçesindeki işaret sıfatları şunlardır: bu, bul (bu), uşul (şu), uşu (şu), al (o), oşo(l) (şu, işbu), tigi(l)  (şu). Oşol kündön baştap unutpaym. (O günden beri unutmuyorum). Tigi emen cıgaçın men oturguzgan elem. (Şu meşe ağacını ben dikmiştim). Bul coldu mından eki cıl ilgeri salışkan. (Bu yolu bundan iki yıl önce yapmışlar). Oşo zaman tonun çeçip ırgıtıp, tömön karay cügürüp cönödü. (O anda paltosunu çıkarıp fırlatarak, aşağı doğru koşmaya başladı). Doğru cevap B’dir.