ÇAĞDAŞ TÜRK YAZI DİLLERİ II

Hazırlık döneminin en önemli kişileri Abay Kunanbayulı, Çokan Velihanov ve İbray
(İbrahim) Altınsarin’dir. Sovyet Dönemi'nin önemli edipleri arasında Saken Seyfullin, Muhtar Avezov, Sabit Mukanov, Abidin Mustafin, Abid Musrepov, Tahavi Ahtanov, Tahir Cerakov, Abdullah Tacıbayev, Ali Urmanov, Olcas Süleyman, Kalkaman Abdulkadirov gibi isimler önde gelir.

Bu bilgiler doğrultusunda doğru cevap A şıkkıdır.

Kazak Türkçesinde dokuz ünlü bulunur: “a, e, ä, ı, i, o, ö, u, ü”. Türkiye Türkçesindeki sekiz ünlüden farklı olarak bir de açık e (ä) ünlüsü vardır. Bu ses Türkiye Türkçesindeki e’den daha açık ve geniştir; a’ya yaklaşan bir ses değeri vardır. ä sesi çoğu zaman ilk hecede yer alır ve vurgulu olarak söylenir.

Bu bilgiler doğrultusunda doğru cevap B şıkkıdır.

Prof. Dr. V. I. Veselowski’ye göre Kazak kelimesi, “kaza benzeyen insan, yani kuş gibi serbest” alamına gelir.

Bu bilgi doğrultusunda doğru cevap C şıkkıdır.

Kazak kelimesinin etimolojisi hakkında en yaygın ve ittifak edilen görüş, kelimenin “kaz-” fiilinden türediğidir. “Kaz-” fiili, “serseri dolaşmak, evsiz yurtsuz gezmek” anlamına gelmektedir. Kelime bu anlamıyla Çağatay sözlüklerinde ve Kumuk lehçesinde mevcuttur.

Bu bilgiler doğrultusunda doğru cevap D şıkkıdır.

Kazak Türkçesi, Kıpçak lehçelerinden en çok Karakalpak ve Nogay lehçeleriyle benzerlik göstermektedir.

Bu bilgi dahilinde doğru cevap E şıkkıdır.

Kazak Türkçesi, Kazak boyunun hayat şartları içerisinde, serbest bir gelişme imkânı bulmuştur. Dini kültür merkezlerine uzak olması sebebiyle, din eğitimi küçük bir zümrenin dışına çıkmamıştır. Bu yüzden diğer Türk lehçelerine göre, Kazak Türkçesinde Arapça ve Farsçanın etkisi oldukça azdır. Arapça ve Farsçadan Kazak Türkçesine geçmiş olan kelimeler, ancak kulak vasıtasıyla girmiş olduğundan, bunlar Kazak Türkçesinin ses kaidelerine tamamen uymuş bulunmaktadırlar. Kazak Türkçesinin söz varlığı öncelikle Türkçe asıllı kelimelerden oluşur. Türkçe kelimelerin dışında, eski dönemlerden alınan Soğdca, Toharca, Moğolca alıntı kelimeler yer alır. Ayrıca İslamiyetin kabulü ile Arapça ve  Farsçadan, Rus hakimiyetinin yayılması ile de Rusçadan alıntılar yapılmıştır. Arapça ve Farsçadan çok az etkilenen Kazak Türkçesi, özellikle son yüzyılda Rusçadan etkilenmiş ve önemli sayıda kelime almış, kavram ve gramer çevirisi yapmıştır.

Bu bilgiler doğrultusunda doğru cevap A şıkkıdır.

Kazak Türkçesi; kuzeydoğu kolu, güney kolu ve batı kolu olmak üzere üç kola ayrılmaktadır. Bunlardan kuzeydoğu kolu çağdaş yazı dilinin temelini oluşturur.

Çağdaş Kazak Edebiyatı, XIX. yüzyılda başlar. Çağdaş edebiyat kendi arasında: 1. Hazırlık Dönemi (XIX. yüzyıl) 2. Hürriyet Dönemi (1905-1920 arası) 3. Sovyet Dönemi (1920’den sonraki devir) olarak üç bölümden oluşmaktadır. Bağımsızlıktan sonraki (1991) edebiyat da ayrı bir dönem olarak değerlendirilebilir.

Bu bilgiler doğrultusunda doğru cevap C şıkkıdır.

Destanların da Kazak halk edebiyatı içerisinde önemli bir yeri vardır. Neşredilenler arasında Koblandı, Alpamış, Kanber Batır, Toktamış, Edige, Çora Batır ve Köroğlu destanları ünlüdür.

Bu bilgiler doğrultusunda doğru cevap D şıkkıdır.

Hazırlık döneminin diğer önemli adı olan Çokan Velihanov, Cengiz Han’ın soyundandır. Manas Destanı’nı yazıya geçirmenin dışında, Kazak Türklerinin çağdaş dünya ile yüz yüze gelmesi için ortaya koyduğu çabalarla tanınır. Ayrıca, ilk Kazak ressamıdır.

Bu bilgiler doğrultusunda doğru cevap E şıkkıdır.

Prof. Dr. V. I. Veselowski’ye göre Kazak kelimesi, “kaza benzeyen insan, yani kuş gibi serbest” alamına gelir. Kraft’a göre de kelime, ‘kaz+ak”, “beyaz ana kaz” anlamındadır. Ancak, bu iki görüşün de tutarsız olduğunu söyleyebiliriz. Zira, Türk lehçelerinde -ak ekiyle “benzer” anlamında ad oluşturulmamaktadır. Zeki Velidi Togan “Kazak” adının önceleri sultanlar için kullanıldığını belirtir. Togan’a göre kazak adı, daha sonraları anlam genişlemesine uğramıştır. Sultanlara bağlı oymaklar ve devlet için kullanılmıştır. Togan, “Siyasal bir amaçla, bir ayaklanma sonucu, çok kez ailesi olmaksızın (bekâr) ve kimi zaman da ailesi ile birlikte toplumdan uzaklaşan, kırlara çekilen isyancılara “kazak” dendiğini” söylemektedir. Reşit Rahmeti Arat’a göre de “kazak” sözü, “hür, serbest, evsiz barksız, bekâr, mert, yiğit, cesur anlamındadır. Kelime, aynı anlamı ile Slavcaya da geçmiştir. Kazak sözünün bir diğer anlamı da atlı askerdir. Türkçe Sözlük’te kelimenin bir anlamı, “Rusya’da ve İran’da ayrı bir sınıf oluşturan atlı asker” olarak geçer. Kazak kelimesinin etimolojisi hakkında en yaygın ve ittifak edilen görüş, kelimenin “kaz-” fiilinden türediğidir. “Kaz-” fiili, “serseri dolaşmak, evsiz yurtsuz gezmek” anlamına gelmektedir. Kelime bu anlamıyla Çağatay sözlüklerinde ve Kumuk lehçesinde mevcuttur. Houstma tarafından yayımlanan, Kıpçak lehçesine benzeyen 1245’te Mısır’da yazılmış el yazması lügatte “kazak” kelimesi, “ailesiz, yalnız başına olan” anlamlarına gelmektedir. Abuşka sözlüğünde de “kazak” kelimesi, “evsiz, başı boş dolanan” anlamındadır.

Kazak Türklerinin tarihi, Kazakların XV. yüzyılda Özbek Hanı Ebu’l Hayr’a baş kaldırmaları ile başlatılır. Moğol kabilelerinden Oyratlar ile Kalmukların sürekli saldırıları sonucunda, Altın Orda Hanlığı çok zor duruma düşer. 1456 yılında Ebu’l Hayr’ın Moğol saldırılarını önleyememesi sonucunda, bazı Türkler hanlıktan ayrılarak kuzeye doğru çekilmiştir. Törelerine ve istiklâllerine bağlı olarak hareket eden bu Türklere “Kazak” adı verilmiştir. İdil vadisinden Altaylara kadar uzanan geniş bozkırların hâkimi olan Kazak Türkleri, eski Türk ana yurdu olan bu bölgede uzun bir süre hür olarak varlıklarını sürdürmüşlerdir. Kazakların yaşadığı bu bölgeye “Kazakistan” adı verilmiştir. Kazak Türkleri, bu bölgede bulunan bir kısım Sibir ve Moğol asıllı kavimlerle kaynaşarak, onları kendi bünyeleri içerisinde eritmişlerdir. Moğol kabileleriyle birlikte sayıları bir milyonu aşan Kazak Türkleri, XVI. yüzyılda Kasım Han’ın idaresine girerler. Kasım Han’dan sonra halkın birliği ve düzeni bozulur. Bunun üzerine Kazak Türkleri; Ulu Cüz, Orta Cüz ve Küçük Cüz olmak üzere üç parçaya ayrılırlar. Her cüzün kendi bağımsızlığını korumaya çalışması Kazakları zayıf düşürür. Bir yandan Kalmuklarla mücadele ederlerken, diğer yandan da Ruslarla mücadeleye girmişlerdir. Devletin zayıflaması, Rusların Kazakistan’ı işgalini kolaylaştırır. 1850 yılında İli havzasını kendi idareleri altına alan Ruslar, bu tarihten sonra Kazakistan’ı tamamen işgal etmişlerdir. Kazaklar 1882 yılında tamamen Rus boyunduruğuna girerler. 1917 yılındaki Bolşevik İhtilali’ne kadar Kazak Türkleri Ruslara karşı çeşitli isyan girişimlerinde bulunmuş, ancak hepsi de kanlı bir şekilde bastırılmıştır.

Kazak Türkçesi, Kazak boyunun hayat şartları içerisinde, serbest bir gelişme imkânı bulmuştur. Dini kültür merkezlerine uzak olması sebebiyle, din eğitimi küçük bir zümrenin dışına çıkmamıştır. Bu yüzden diğer Türk lehçelerine göre, Kazak Türkçesinde Arapça ve Farsçanın etkisi oldukça azdır. Arapça ve Farsçadan Kazak Türkçesine geçmiş olan kelimeler, ancak kulak vasıtasıyla girmiş olduğundan, bunlar Kazak Türkçesinin ses kaidelerine tamamen uymuş bulunmaktadırlar. Kazak Türkçesinin söz varlığı öncelikle Türkçe asıllı kelimelerden oluşur. Türkçe kelimelerin dışında, eski dönemlerden alınan Soğdca, Toharca, Moğolca alıntı kelimeler yer alır. Ayrıca İslamiyetin kabulü ile Arapça ve Farsçadan, Rus hakimiyetinin yayılması ile de Rusçadan alıntılar yapılmıştır. Arapça ve Farsçadan çok az etkilenen Kazak Türkçesi, özellikle son yüzyılda Rusçadan etkilenmiş ve önemli sayıda kelime almış, kavram ve gramer çevirisi yapmıştır. Kazak Türkçesi; kuzeydoğu kolu, güney kolu ve batı kolu olmak üzere üç kola ayrılmaktadır. Bunlardan kuzeydoğu kolu çağdaş yazı dilinin temelini oluşturur. Kazak Türkleri 1923 yılına kadar Arap alfabesini kullanırlar. 1928’de Latin alfabesine geçerler. Ancak 1940 yılında, Sovyet yönetiminin isteği doğrultusunda, bu alfabeden vazgeçilerek Kiril alfabesi kabul edilir.

Kazak Türklerinin kendilerine has, oldukça zengin bir sözlü edebiyatı vardır. Hayatın çeşitli dönemleri ile ilgili törenler, Kazaklar arasında çok canlı bir şekilde yaşamaktadır. Kazak Türkçesindeki halk edebiyatı terimleri, batı Türkçesi terimlerinden farklıdır. Kazaklarda halk türküsüne “jır” veya “ölen”, türkü söyleyen kişiye de “jırav” veya “ölenşi” denir. Ağıt türünden olan şiirler muhtevalarına göre “yestürdi”, “köñül aytu” veya “coktav” adını alır. Didaktik nitelikli şiirlere “tolgan” denir. “Akın” adı verilen Kazak halk ozanları irticâlen şiir söyler, diğer akınlarla atışır, halk hikâyeleri anlatır, destanlar okurlar. Akınların atışmasına “aytısu” adı verilir. Daha çok ayrılık ve hasret duygularını terennüm eden “koştasu” adlı türküler, Kazaklar arasında en çok rağbet gören türdür. Bu türküler vasıtasıyla Kazaklar, Rus istilâsına karşı tepkilerini dile getirmiş ve halkı isyana davet etmişlerdir. Bu türkülerde Kazak halkının tarihî macerası coşkun bir lirizmle anlatılır. Kazak folklorunda özellikle masal, hikâye ve destanlar geniş yer tutar. Klâsik İslâm medeniyetinin ürünleri Yûsuf ile Züleyhâ, Leylâ ile Mecnûn, Tâhir ile Zühre ile mahallî kültürden kaynaklanan Ayman Şolpan, Şakir Şekret, Bozoğlan, Kozı Körpeş ve Muñlık Zarlık hikâyeleri sözlü edebiyatın önemli eserleridir.

Kazak Türklerinin yaşadığı ülke manasına gelen Kazakistan Orta Asya’nın geniş bozkırları ile eski Tük ana yurdu Altaylara kadar uzanan sahayı içine alan bir Türk cumhuriyetidir. Kuzeybatısında Volgograd, Saratov, Orenburg ve Çilebi vilayetleri; kuzeyde Omsk vilayeti; Kuzeydoğuda Sibirya bölgesi; doğusunda Doğu Türkistan; güneyinde Türkmenistan, Özbekistan, Kırgızistan ve Özbekistan’a bağlı Karakalpak muhtar bölgesi bulunmaktadır. Kazakistan batıdan doğuya doğru, İdil nehrinin aşağı mecrası ve Hazar Denizinin kuzey sahillerinden Doğu Türkistan’a kadar 2.500 km. uzunluğunda ve kuzeyden güneye doğru 1.700 km. genişliğinde, 2.717.300 km2 bir sahayı kapsamaktadır. Kazakistan, Asya kıtasının orta kısmında yer aldığı için iklimi genellikle çok kurak ve şiddetli karasal bir özellik gösterir. Yazın sıcaklık +40 0C’ye çıkabilmekte, kışın da -40 0C’ye kadar düşebilmektedir. 800’lü yıllardan itibaren Rusların işgaline uğrayan, 1919’dan sonra da Sovyetler Birliği’nin bir parçası olan Kazakistan, Sovyetler Birliği’nin dağılmasıyla 16 Aralık 1991 yılında bağımsızlığını ilan ederek Kazakistan Cumhuriyeti adını almıştır. Kazakistan bugün on dokuz eyalete ayrılmış durumdadır. 1989 nüfus sayımına göre, Kazakistan’ın nüfusu 18.227.878’dir. 1989 nüfus sayımına göre ülkede Kazak Türklerinin oranı % 40, Rusların oranı ise % 38’dir.

Kazak Türkçesinde küçük ünlü uyumu, sadece ilk hecesinde düz ünlü bulunduran sözcüklerde görülür: alıp, barıp (varıp), jetip (yetip), jaratılış (yaratılış), bilgir (bilgiç), keyin (sonra). Ancak isim-fiil eki -uv/-üv ekini alan düz ünlülü fiillerde bu uyum bozulabilmektedir: aluv (almak), kelüv (gelmek), bilüv (bilmek), körüv, elüv (elli), aytuv (söyleme). Kazak Türkçesinde ilk heceden sonra dar-yuvarlak (u, ü) ünlüler düzleştiği için (ı, i) uvarlak ünlüyle başlayan sözcüklerde bu uyum görülmez: öltir- (öldür-), orıs- (vuruş-), özine (kendine), jüzim (üzüm), joldıq (yolluk), buldır (sisli, bulanık), kömir (kömür).

+sIrA-: İşlek değildir: qansıra- (kan kaybet-, kederlen-), qımızsıra- (kımız içesi gel-), bavırsıra- (kardeşini, akrabalarını özle-), älsire- (hâlsizlen-).

Fiilin önünde hâl ve tavır ifade eden zarflardır. Kazak Türkçesindeki başlıca durum zarfları şunlardır: lezde (ani), andavsız (ansızın), abaysızda (ansızın), kenetten (birdenbire), birden, bulay (böyle), bunday (böyle), olay (öyle), sonday (öyle), jıldam (çabuk, tez), qısqa (kısa), uzın (uzun), osılay (böyle), osınday (böyle), mınanday (şöyle), tez, şapşañ (çabuk), razı (memnun), zorlap (zorla), jaqsı (iyi, güzel), birte-birte (yavaş yavaş).

Dönüşlülük zamiri “öz” (kendi) kelimesidir: özim (kendim), öziñ, özi, özimiz, öziñiz, özderi.