ÇAĞDAŞ TÜRK YAZI DİLLERİ II

Kuzey Türkçesi olarak adlandırılan bu gruptaki lehçeler, Kıpçak kökenli lehçelerdir. Tatar Türkçesinin de yer aldığı Kıpçak grubu içerisine şu
lehçeler girmektedir.
I. Karadeniz-Hazar Bölgesi: 1. Karaim (Karay) 2. Kırım Tatar 3. Karaçay-Balkar 4. Kumuk
II. İdil-Ural Bölgesi: 1. Tatar 2. Başkurt
III. Aral-Hazar Bölgesi: 1. Kazak 2. Karakalpak 3. Nogay. 4. Kırgız

Doğru yanıt A seçeneğidir.

Bugünkü Tatar Türkçesinin üç ayrı ağzı bulunmaktadır. Bunlar Orta, Batı (Mişer) ve
Doğu ağızlarıdır.
1. Orta Ağız: Tatar Türkçesinin bugünkü edebî dilini oluşturan merkez ağzıdır. Bu
ağzın temsilcileri Kazan Türkleridir. Bunlar çoğunlukla Tataristan, Başkurdistan ve Ural dağlarının batısındaki bölgelerde yaşarlar.
2. Batı (Mişer) Ağzı: Batı ağzının temsilcilerini Mişer Tatarları oluşturur. İdil grubu
Tatarlarına dahil olan bu ağzın temsilcileri Samara, Ulyanovsk, Sarıtav (Saratov),
Penza, Ryazan, Tüben Novgorod, Orenburg, Volgograd, Astrahan bölgelerinde ve
Tataristan, Mordov, Çuvaşistan, Udmurt, Başkurdistan cumhuriyetlerinin bazı kesimlerinde yaşarlar.
3. Doğu Ağzı: Bu ağzı konuşanlara Sibirya Tatarları denir. Doğu ağzının temsilcileri
Batı Sibirya’nın Baraba, Tomsk, Tümen, Tobol ve Tara bölgelerinde yaşarlar. Doğru yanıt B seçeneğidir.

Tatar adı, ilk kez Orhun Yazıtlarında Otuz Tatar ve Tokuz Tatar şeklinde geçmektedir. 

Bu sebeple cevap A seçeneğidir.

Bugünkü Tatar Türklerinin ilk etnik oluşumunu Büyük Hun İmparatorluğu döneminde bu devletin bir parçası olan ve Don-Kuban sahasında yaşarken V. yüzyılın sonu ve VI. yüzyılın başında İdil boyuna göç eden Bulgar Türkleri teşkil eder. Bu sebeple cevap C seçeneğidir.

Tatar, Başkurt ve Çuvaş Türklerinin ortaklaşa katıldıkları Pugaçev isyanı 1774 yılında gerçekleşmiştir. Bu sebeple cevap B seçeneğidir.

Bağımsızlığı dört yıl boyunca hiçbir ülke tarafından tanınmayan Tataristan, 18 Şubat 1994’te Rusya ile bugünkü resmî statüsünü belirleyen bir anlaşma imzalamıştır. Bu anlaşma sonucunda Tataristan yarı bağımsız özerk bir Türk Cumhuriyeti konumuna gelmiştir. Bu sebeple cevap C seçeneğidir.

Tatar Türkçesi Kıpçak grubu içinde yer alır. Bu sebeple cevap B seçeneğidir.

Orta Ağız: Tatar Türkçesinin bugünkü edebi dilini oluşturan merkez ağzıdır. Bu ağzın temsilcileri Kazan Türkleridir. Bu sebeple cevap E seçeneğidir.

Tatar edebiyat tarihçileri, tatar edebiyatını iç gelişmesine, yaşadığı döneme, siyasi ve sosyal sebeplere bağlı olarak, kendi içinde dört ana devreye ayırmaktadırlar: 1. Eski ve Orta Asır Tatar Edebiyatı 2. 19. Asır Edebiyatı 3. 20. Asır Başı Edebiyatı 4. Sovyet Dönemi (1917’den sonra) Edebiyatı. Bu sebeple cevap B seçeneğidir.

Tataristan Cumhuriyetinin batısında Çuvaşistan, doğusunda Başkurdistan, kuzeybatısında Mari Cumhuriyeti, kuzeyinde Kirov bölgesi, kuzeydoğusunda Udmurt Cumhuriyeti, güneydoğusunda Orenburg bölgesi, güneyinde ise Samara ve Simbir bölgeleri yer alır. Bu sebeple cevap D seçeneğidir.

Zaman zarfları, fiilin anlamını zaman bakımından sınırlandıran, belirleyen zarflardır. "Yazın çeçekler ata." cümlesinin anlamı "İlkbaharda çiçekler açar" dır. Yazın(ilkbahar) kelimesi bir zaman belirtmektedir. Bu sebeple cevap A seçeneğidir.

Soru sıfatları, nesneleri soru yoluyla belirten sıfatlardır. "Siz kaysı komanda yaklı? Min Fenerbaxça yaklı." cümlesinin anlamı "Siz hangi takımı tutuyorsunuz? Ben Fenerbahçe’yi tutuyorum." dur. Kaysı (hangi) kelimesi bir soru sıfatıdır. Bu sebeple cevap C seçeneğidir.

1552 yılında Kazan Hanlığı’nın yıkılması Tatar tarihinde, edebiyatında ve sosyal hayatında derin yaralar açmıştır. Halkın ve aydınların büyük kısmı yok edildiği için, bu dönemden sonra 17. yüzyılda verilen eserler sınırlıdır. Bu dönemde ağır hayat şartları yüzünden tasavvuf cereyanı güçlenmiş Yesevî, Bakırgânî, Ümmî Kemal, Kul Ali ve Muhammedyar gibi ediplerin okuyucusu çoğalmıştır. Bu dönemde Tatarca-Rusça, Arapça-Farsça-Tatarca sözlükler yazılmıştır. 1630 yılında Arapçadan Tatar Türkçesine Münebbihat (Uyandırış) adlı bir eserin tercüme edildiği görülüyor. Galibek Atalık ve Kişbike’nin vasiyetnameleri, Kadir Galibek’in “Câmi‘-i Tevârih” adlı eseri ve yazarı belli olmayan Defter-i Cengiznâme adlı eserler bu dönemin önemli eserleridir. Bu döneme damgasını vuran en önemli şairler ise Mevlâ Kulu ve Abdi’dir. Doğru yanıt C seçeneğidir.

Şubat 1994’te yapılan bir anlaşmayla muhtar
cumhuriyet statüsüne kavuşmuştur. Doğru yanıt D seçeneğidir.

Yabancı asıllı kelimelerde büyük ünlü uyumunun bozulduğu görülür: gektar (hektar), gomumi
(umumi), bronevik (zırhlı araba), suveren (müstakil), şefkat, çemodan (valiz). Doğru yanıt E seçeneğidir.

Tatar Türkçesinde Ünlülerle İlgili Özellikler
1. Türkiye Türkçesindeki o, Tatar Türkçesinde u; ö ise ü olur: un (on), tup (top), uglan (oğlan); dürt (dört), küz (göz), süz (söz).
2. Türkiye Türkçesindeki u, Tatar Türkçesinde o ( o, u, ı arası kısa ünlü); ü ise ö (ö, ü, i arası kısa ünlü) olur: koş (kuş), tor- (dur-); öç (üç), döris (dürüst).
3. Birinci hecedeki e, Tatar Türkçesinde i olur: itek (etek), işek (eşek), it (et), sin (sen), bir- (ver-).
4. Birinci hecedeki o, ö, u, ü seslerini takip eden u, ü sesleri Tatar Türkçesinde ı, i olur: bolıt (bulut), ofık (ufuk), ununçı (onuncu), tözålåş (düzülüş), öçån (için).
5. Eski Türkçede ve bugün Türkiye Türkçesinde söz sonunda bulunan “nç”, “rk”, “lk” gibi ünsüz çiftleri arasında ünlü türer: büråk (börk), iråk (erk), burıç (borç), kırık (kırk), kurık- (kork-), öråk- (ürk-), alıp (alp), söyånåç (sevinç), tınıç (dinç<tınç). Doğru yanıt E seçeneğidir.

Tatar Türkçesinde Ünsüzlerle İlgili Özellikler

Türkiye Türkçesiyle karşılaştırıldığında Tatar Türkçesinde kullanılan ünsüzler ile ilgili şu özellikleri tespit edebiliriz:

-Diğer Türk lehçelerinde olduğu gibi Tatar Türkçesinde de şart kipi -sa, -se ekiyle ifade edilir.

-Tatar Türkçesinde gereklilik kipi iki şekilde yapılır. Birincisi fiil köküne mastar eki -rga, -rge ve “kirek’ kelimesi, ikincisi ise, aynı eke “tiyiş/tiyış” kelimesi getirilerek yapılır.

-1. tip istek istek çekimi -ası, -esi ekinin üzerine “kile” (geliyor) kelimesi getirilerek yapılır. Şu formül ile kurulur: Fiil+-ası/-esi+iyelik ekleri+kile

-Öğrenilen geçmiş zamanın rivayeti -gan, -ken; -kan, -ken ekinden sonra “iken” yardımcı fiilinin getirilmesiyle yapılır.

-Tatar Türkçesinde şartlı birleşik çekim bul- (ol-) fiilinin üzerine şart eki getirilerek yapılır. Doğru yanıt C seçeneğidir.

3. Fiilden İsim Yapan Ekler
-Av; -v: İsim-fiil eki olan ek kalıcı kelimelerde türetmiştir: borav (matkap), yamav (yama), aguv (zehir), kıñgırav (zil, çan), tomav (nezle), bålev (bileği).
-mA: İsim-fiil eki olan ek kalıcı kelimelerde türetmiştir: yarma (bulgur), kåneşme
(oturum, toplantı), katnaşma (karışım), tukıma (dokuma), bårleşme (birleşme).
-ım/-åm; -m: Soyut ve somut isimler türetir: tåzåm (dizim, sıra), eytåm (ata sözü), yotım
(yudum), söylem (konuşma), kiyåm (giyim, elbise), cim (yem), tüşem (tavan), agım (akım).
-mAk: Aslen isim-fiil eki olan bu ek, kimi kalıcı kelimeler de türetmiştir: elmek (ilmik), ikmek (ekmek), tabışmak (bilmece), sukmak (patika), kismek (fıçı).
-ık/-åk; -k: İsim ve sıfat türeten bir ektir: yötkåråk (öksürük), tişåk (delik), boyırık (buyruk), özåk (parça), katık (katık), yanık, ülåk (ölü), sızık (çizgi, hat).
-Ak: Genellikle yer, mekân ve nesne adları türetir: kunak (konuk), bülek (hediye), pıçak (bıçak), yatak (yatak), tiyek (tetik), torak (ev, yurt).
-gı/-gå; -kı/-kå: Somut ve soyut isimler türetir: toygı (duygu), kölkå (komedi), pıçkı
(bıçkı), sıbızgı (düdük), sibårgå (süpürge), sözgå (elek).
-gıç/-geç; -kıç; -keç: Genellikle âlet adları türetir: açkıç (anahtar), kırgıç (rende), oçkıç
(uçak), yözgeç (yüzgeç), tişkeç (matkap).
-ıç/-åç; -ç: Genellekle soyut isimler türetir: tayanıç (dayanak), ükånåç (pişmanlık),
söyånåç (sevinç), yuvanıç (teselli, avuntu).
-çAk: İşlek değildir: imçek (meme), borçak (bezelye), tegerçek (tekerlek).
-gAk; -kAk: batkak (çamur), işkek (kürek), törgek (paket), çumgak (dalgıç kuşu), bizgek (sıtma).
-dı/-de; -tı/-te: sıgıntı (sıkıntı), çabındı (ot biçme), söråntå (tarla), agıntı (akıntı), aşandı (yemek, gıda), asrandı (besleme).
-gın/-gån; -kın/-kån: İsim ve sıfat türetir: kırgın (salgın), sörgån (sürgün), kaçkın (kaçak), yangın (yangın), kilgån (göçmen).
-ın/-ån; -n: Oluş ve kavram adları yapar: igån (ekin), çabın (çayır, otlak), cıyın (yığın),
kilån (gelin), årån (irin).
-mış/-meş: İşlek değildir: tormış (hayat), yazmış (kader, alın yazısı), sınamış (belirti, iz) Doğru yanıt B seçeneğidir.

harvam (arabam)

muyın (boyun)

vraç (doktor) Doğru yanıt A seçeneğidir.