ÇAĞDAŞ TÜRK YAZI DİLLERİ II

Uygur adı ilk olarak Bilge Kağan yazıtında, Uygur ilteberinin adı vasıtasıyla geçmektedir. Bilge Kağan yazıtından başka, Uygur adına, Karabalgasun, Şine Usu, Tez II, Suci, İyme ve Şivet-Ulan yazıtlarında da rastlanmaktadır. Çin kaynaklarında Uygur adı; Hui-hu, Huiho, Hoei-ho, Wei-ho, Wei-wu gibi şekillerde geçer. Ayrıca, 1283 numaralı Pelliot yazmaları içerisinde, 787-843 yılları arasında, Tibet’e giden beş Uygur elçisinin raporları münasebetiyle, Uygur adı Tibetçe Ho-yo-hor şeklinde transkribe edilmiştir. Bütün bu değişik yazılışlar, Uygur adını karşılamaktadır. Kaynaklarda değişik şekillerde geçen Uygur adının anlamı ve kökeni hakkında çeşitli görüşler vardır. Kaşgarlı Mahmut’un Dîvânü Lügâti’t-Türk’te belirttiğine göre; Zulkarneyn Uygur iline yaklaştığında, kendisine karşı koyan Türklerin kıyafetlerini ve savaşçılıktaki ustalıklarını görünce şaşırmış ve onlara “înân hōz hōrend” (başkasına muhtaç olmadan yaşarlar, avcılığı iyi bilirler) demiştir. Kaşgarlı, “hōz hōrend” sözünün “hozhor”a, sonra da “Uygur”a dönüştüğünü kaydetmiştir. Ebulgâzi Bahâdır Han, Şecere-i Türk’te Uygur adının, bunlara, Oğuz Kağan tarafından verildiğini ve kelimenin “itaat edici” anlamında olup, “uy-” kökünden geldiğini belirtmiştir.

Hun Devleti’nin bocalama devresinde Kuzeydoğu Asya’da Selenga nehrinin batısından, Yenisey nehrinin başına kadar uzanan sahaya yerleşen Uygurlar, VI. yüzyılda JuanJuanlarla savaşarak güneyde kendilerine küçük bir devlet kurarlar. Yarım asırlık bir devreden sonra zayıflamaya başlayan Uygurlar, 606 tarihinde Göktürk Devleti’nin idaresine girerler. 745 yılında Göktürk Kağanlığı’nı yıkarak Ötüken Uygur Devleti’ni kurarlar. Bu devlet de 840 yılında Kırgızların saldırısıyla son bulur. Bu saldırının ardından gelen yenilgiden sonra Uygurlar kitleler halinde Güney’e ve Batı’ya göç ederek yurtlarını terk ederler. Bir kısmı Çinlilere, bir kısmı Karluklara karışır. Diğer bir kısmı da Çin’in Kansu eyaletine yerleşir. En büyük grup ise Tarım Havzası’na yerleşerek burada Hoço-Uygur Devletini kurarlar.

Türk dili tarihi içerisinde önemli bir yeri olan Uygur Türkçesi, kendi içinde iki döneme ayrılır. Birincisi, ‘Eski Uygurca’ dediğimiz ve Göktürk yazı dilinden sonra eser vermeye başlayan tarihî dönemdir. İkincisi ise, XX. yüzyılda yeniden yazı dili olarak kullanılan ve ‘Yeni Uygurca’ dediğimiz dönemdir. Biz burada Uygurcanın tarihî dönemleri hakkında da bazı bilgiler vermekle birlikte asıl olarak Yeni Uygurcayı inceleme konusu yapacağız. Türk dili tarihi içerisinde önemli bir yeri olan Uygur Türkçesi, XV. yüzyıldan sonra Müşterek Orta Asya Türkçesi’nin tarihî mirasına bağlı olarak ortaya çıkan Çağatay Türkçesi’nin devamıdır. Ana hatlarıyla üç gruba ayrılan Uygur Türkçesinin ağızlarından ikisi Hoten ile Lopnor grubu ağızlarıdır.

XIX. yüzyılda yaşayan ve Leyla vü Mecnûn, Vâmık u Azra, Rabia ve Saidin gibi on sekiz hikâyeden oluşan “Mühebbet Destanları” şairi Abdürrahim Nizari Uygur Edebiyatı’nın en ünlü şairidir. Aşk ve Hürriyet temalı gazeller yazan Mir Hasan Saburi, Şerh-i Şikeste Destanı’nı yazan Seyid Muhammed Kaşî, gazel ve destan şairi Turdı Garibi, Molla Şakir, Sadır Pehlivan, İsmail Bey Zinişan, Muhammed Sadık Kaşgarî, Kalender ve Gomnam bu dönemin ünlü yazar ve şairleridir. XX. yüzyıl Uygur Edebiyatı daha çok tarih yazıcılığı şeklinde ortaya çıkar. Uygur Türkleri istilacı Çinlilere karşı verdikleri bağımsızlık mücadelesini uzun uzun anlatan tarih eserleri yazmışlarlardır. Bir kısmı basılı, bir kısmı da elyazması halinde olan bu kitaplar yoluyla millî bilinci canlı tutmaya çalışmışlardır. Bu eserler Uygurlarda millî edebiyatın başlangıcını teşkil etmiştir. Arzu Muhammed’in “Emir Ali”si, Umudî’nin “Ceng-name”si, Muhammed Alem’in “Tarih-i Kaşgar”ı, Molla Şakir’in “Zafername”si ve Musa Sayrami’nin “Tarih-i Hamidî”si bu eserlerden başlıcalarıdır.

Uygur Türkçesinde büyük ünlü uyumu bazı istisnai durumlar dışında korunmuştur: menmençi (bencil), keltürüş (getiriş), ümidlik (ümitli), yerge (yere), kütimiz (bekleyeceğiz), alğan (alan). Alıntı kelimelerde bu uyum pek sağlam değildir: alaqıler (alakalar), tekebburluk (kibar), alimlar, klassiklik (klasiklik), layaqetlik (liyakatli), bankida (bankada). Uygur Türkçesinde büyük ünlü uyumunu bozan en önemli özellik ı ve i için tek harf kullanılmasıdır: béliqlarni (balıkları), qolida (kolunda), qattiqliq (katılık), añlimiğan (anlamamış), qılğanni (yapanı), balilar (çocuklar). Uygur Türkçesinde bazı eklerin tek tip olması da büyük ünlü uyumunu bozar: Uyğurçe (Uygurca), Xenzuçe (Çince), közüñlar (gözünüz), kelseñlar (gelseniz).

Doğu Türkistan, kuzeyden güneye doğru Altay Dağları’nın güney eteklerini, Tarbagatay’ın doğu kısmını, Çungarya Havzası’nı, Tanrı Dağları’nı, Tarım Havzası’nı ve Altın Dağları’nın güney eteklerini kapsayan geniş bir sahaya yayılmaktadır. Halen Çin’in işgali altında bulunan Doğu Türkistan’a “Çin Türkistanı” da denilmektedir. Doğu Türkistan’ın bugünki idari yapısı 1955’te belirlenmiş ve bölgedeki idareye Sincan-Uygur Özerk Bölgesi adı verilmiştir. Bu bölge kendi içerisinde beş özerk eyalete bölünmüştür. Doğu Türkistan’ın en önemli şehirleri Urumçi, Altay, Aksu, Hoten, Kaşgar ve Kumul’dur. Ayrıca bu şehirlere bağlı yüz kadar da ilçe bulunmaktadır. Uygur Türklerinin toplam nüfusu 17-20 milyon arasında tahmin edilmektedir. Uygur Türkleri Doğu Türkistan’dan başka Batı Türkistan, Afganistan, Hindistan, Pakistan, Arabistan, Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan, Türkiye ve Rusya Federasyonu’nda yaşamaktadırlar. Doğu Türkistandaki etnik olarak nüfusun çoğunluğunu Çinliler oluşturmaktadır. Çinliler nüfusun % 46.2’sini oluştururken Uygur Türklerinin oranı % 45.5’tir. Geriye kalan % 9’luk oranı ise Kazak, Kırgız, Özbek, Tatar Türkleri ve Tacikler oluşturur.

+ğInA; +qına/+kine: Küçültme ve sevgi ifade eden isimler yapar: çiraylıqqına (güzel yavru), aqqına (beyazımsı), azğına (azıcık), epçilgine (işbilircik), çapsanğına (çabucak).

-t-: Ettirgen çatı ekidir: qorqut- (korkut-), tosat- (ayır-), qozğat- (kopar-), oxşat- (benzet-), toxtat- (durdur-), yiqıt- (yıktır-).

Uygur Türkçesindeki belirsizlik zamirleri şunlardır: hemme (hep, tamam, her şey), barliq (hep, bütün, her şey), herbir, kimdu (biri, bir kişi), héçkim (hiç kimse), némidu (bir şey), hernéme (her şey), allinéme (bir şey), herqaysi (herbir, herkes), bari (hepsi), bézi (bazı), héçbir, herkim, allikim (biri, bir kişi), héçnéme (hiç bir şey), héçnérse (hiç bir şey), qaysibir (hangi), allinemi (bir şey), alliqandaq (bir, bir takım), alliqayaq (belli olmayan uzak bir yer), qandaqtur bir (bir, herhangi bir).

Çin kaynaklarında Uygur adı; Hui-hu, Huiho, Hoei-ho, Wei-ho, Wei-wu gibi şekillerde geçer.

Uygur adı ilk olarak Bilge Kağan yazıtında, Uygur ilteberinin adı vasıtasıyla geçmektedir.

Ebulgâzi Bahâdır Han, Şecere-i Türk’te Uygur adının, bunlara, Oğuz Kağan tarafından verildiğini ve kelimenin “itaat edici” anlamında olup, “uy-” kökünden geldiğini belirtmiştir.

Radloff, Kutadgu Bilig için yazdığı ön sözde, bir rivayete dayanarak, Uygur kelimesinin “birleşenler”, “işbirliği yapanlar” anlamını taşıdığını söylemektedir.

Bu eserler Uygurlarda millî edebiyatın başlangıcını teşkil etmiştir. Arzu Muhammed’in “Emir Ali”si, Umudî’nin “Ceng-name”si, Muhammed Alem’in “Tarih-i Kaşgar”ı, Molla Şakir’in “Zafername”si ve Musa Sayrami’nin “Tarih-i Hamidî”si bu eserlerden başlıcalarıdır.

Uygur Türk Edebiyatında hikaye, roman, tiyatro gibi mensur nitelikte eserler de verilmiştir. Aynı zamanda şair olan Abdurrahim Ötkür, “İz” ve “Oyangan Zemin” (Uyanan Toprak) adlı romanı kaleme almış ve Kutadgu Bilig’i manzum olarak Yeni Uygur Türkçesi’ne aktarmıştır. Seyfettin Azizî’nin “Sultan Satuk Buğra Han”, “Teñritag Bürkütü” (Tanrıdağ Kartalı) ve “Eslime” (Hatıralar) adlı romanları ile Amannisahan adlı tiyatro eseri türlerinin başarılı örnekleridir.

Uygur Türkçesinde büyük ünlü uyumu bazı istisnai durumlar dışında korunmuştur:
menmençi (bencil), keltürüş (getiriş), ümidlik (ümitli), yerge (yere), kütimiz (bekleyeceğiz), alğan (alan). Alıntı kelimelerde bu uyum pek sağlam değildir: alaqıler (alakalar), tekebburluk (kibar), alimlar, klassiklik (klasiklik), layaqetlik (liyakatli), bankida (bankada). Uygur Türkçesinde büyük ünlü uyumunu bozan en önemli özellik ı ve i için tek harf kullanılmasıdır: béliqlarni (balıkları), qolida (kolunda), qattiqliq (katılık), añlimiğan (anlamamış), qılğanni (yapanı), balilar (çocuklar). Uygur Türkçesinde bazı eklerin tek tip olması da büyük ünlü uyumunu bozar: Uyğurçe (Uygurca), Xenzuçe (Çince), közüñlar (gözünüz), kelseñlar (gelseniz). Bu nedenle doğru cevap A şıkkıdır.

Türkiye Türkçesi göz önüne alınarak değerlendirildiğinde Uygur Türkçesindeki ünsüzlerde şu farklılıklar görülür:
1. Türkiye Türkçesinde b ile başlayan bazı kelimelerin başındaki ses, Uygur Türkçesinde m’dir: men (ben), miñ (bin), meyrem (bayram), meñiz (beniz), monçaq
(boncuk), muz (buz), meñgü (bengü, ebedi).
2. Türkiye Türkçesinde kelime başındaki bazı b’ler Uygur Türkçesinde p’dir: paqa
(bağa, kurbağa), putaq (budak), piçaq (bıçak), pük- (bük-), pütün (bütün), palta
(balta). Bugün Türkiye Türkçesinde v’ye dönen Eski Türkçede kelime başı bazı b’ler
ise korunmuştur: bar, bar-, ber-.
3. Türkiye Türkçesinde iç sesteki b ünsüzü, Uygur Türkçesinde v’dir: çivik (çubuk),
çiviş (çebiş), sevir (sabır), elvette (elbette), etivar (itibar).
Eski Türkçede kelime içi ve kelime sonunda bulunan bazı b’ler Uygur Türkçesinde
y olmuştur: eb>öy (ev), seb->söy- (sev-), sebin>süyün-(sevin-).
4. Uygur Türkçesine Arapça ve Farsçadan girmiş kelimelerdeki f ünsüzü p’ye dönüşmüştür: pelsepe (felsefe), epsus (efsus), terep (taraf), peqet (fakat), pil (fil), perq
(fark).
5. Türkiye Türkçesinde d ile başlayan Türkçe asıllı kelimeler, Uygur Türkçesinde t ile
başlar: tağ (dağ), til (dil), toqquz (dokuz), tur- (dur-).
6. Türkiye Türkçesinde Türkçe asıllı kelimelerde bulunan c sesi, Uygur Türkçesinde
ç’dir: sekkizinçi (sekizinci), aççiq (acı), keçe (gece), keçik- (gecik-).
7. Türkiye Türkçesinde g ile başlayan Türkçe asıllı kelimeler, Uygur Türkçesinde k ile
başlar: kel- (gel-), kör- (gör-), köz (göz), kérek (gerek).
8. Kelime başındaki t’den sonra “iş, üş” sesleri gelirse t, ç’ye döner: tiş - çiş (diş), tüş -çüş (düş, öğle), tişi - çişi (dişi), tüş - çüş- (düş-), tüşen-çüşen- (düşün-, anla-).
9. İlk hecenin başındaki s’ler, hece sonunda ç bulunduğu zaman çoğunlukla ç’ye döner: çaç (saç), çaçmaq (saçmak), çaşqan (sıçan).
10. Kelime başında veya kelime ortasındaki bazı q ünsüzleri x’ya döner: xoşna (komşu), toxmaq (tokmak), toxta- (dur-), mexset (maksat).
11. Uygur Türkçesinde y ile başlayan kelimelerin j ile başlayan şekilleri de vardır. Bu
iki şekil, özellikle ilk hecesi dar ünlülü kelimelerde görülür: jil-yil (yıl), jurt-yurt
(yurt), jigit-yigit, jigirme-yigirme (yirmi), jürek-yürek, jitim-yitim (yetim)

Teklik (Şahıslara göre çekimler)
1. kişi +(i, u, ü) m +(ı, i) miz
2. kişi +(i, u, ü) ñ +(ı, i) ñlar
3. kişi +i, +si +i, +si

Uygur Türkçesinde vasıta hâli “bilen” (ile) edatıyla yapılır: bala bilen (çocuk ile), palta bilen (baltayla), qol bilen (elle), Ehmet bilen (Ahmet ile), tapança bilen (tabancayla), küç bilen (güç ile).