ÇAĞDAŞ TÜRK YAZI DİLLERİ II

Uygur adı ilk olarak Bilge Kağan yazıtında, Uygur ilteberinin adı vasıtasıyla geçmektedir. Bilge Kağan yazıtından başka, Uygur adına, Karabalgasun, Şine Usu, Tez II, Suci, İyme ve Şivet-Ulan yazıtlarında da rastlanmaktadır. Çin kaynaklarında Uygur adı; Hui-hu, Huiho, Hoei-ho, Wei-ho, Wei-wu gibi şekillerde geçer. Ayrıca, 1283 numaralı Pelliot yazmaları içerisinde, 787-843 yılları arasında, Tibet’e giden beş Uygur elçisinin raporları münasebetiyle, Uygur adı Tibetçe Ho-yo-hor şeklinde transkribe edilmiştir. Bütün bu değişik yazılışlar, Uygur adını karşılamaktadır. Doğru cevap B’dir.

Çeşitli siyasal olaylar sonunda XV-XVI. yüzyıllarda bölgenin bir bölümü Moğollar, bir bölümü Çinlilerce yönetilir. 1759’da Doğu Türkistan Çin’in saldırısına uğrar. XVII. yüzyıl sonunda bölgenin denetimi Çinlilerin eline geçer. Bu tarihten sonra 100 yıllık dönem içinde yüzlerce kez Çinlilere isyan edilir ama hepsi de kanlı bir şekilde bastırılır. 1870 yılında Doğu Türkistan’ın özgürlük savaşçısı Yakup Bey, başkent Kaşgar olmak üzere Doğu Türkistan’da bağımsız bir devlet kurar. 17 yıl bağımsız olarak yaşayan bu devlet 1877 yılında Çin ve Rusya’nın anlaşmasıyla ortadan kaldırılır. Doğru cevap D’dir.

XX. yüzyılın ilk çeyreğine kadar Arap alfabesini kullanan Uygur Türkleri, bu tarihten sonra siyasi nedenlerden dolayı farklı alfabeler kullanmışlardır. 1925-1930 yılları arasında değiştirilmiş Arap alfabesini kullanan eski Sovyetler Birliğinde yaşayan Uygur Türkleri 1930-1947 yılları arasında Latin alfabesini kullanmışlardır. 1947 yılından sonra ise Kiril alfabesini kullanmaya başlamışlardır. Doğu Türkistan’da yaşayan Uygur Türkleri ise 1970’li yıllara kadar Arap alfabesini kullanmışlardır. 1954-1978 yılları arasında kısmi bir Latin alfabesi kullanılmışsa da, bu uygulama 1978’de kaldırılmıştır. Doğu Türkistan’da bugün bazı ilaveler yapılan ve fonetik ayrıntılara inilmiş Arap alfabesi kullanılmaktadır. Doğru cevap C’dir.

Uygur Türklerinin son yüzyıllardaki tarihi Çinlilere karşı yoğun mücadelelerle doludur. XIX. yüzyılın başlarında yaşanan Çin istilası ve bu istilalara karşı yapılan direnişler, halk muhayyilesinde derin izler bırakmış ve Sözlü Uygur Edebiyatı’na büyük destanlar kazandırmıştır. Bunlardan en ünlüsü 1827 mücadelesine katılan Nazugum adlı Uygur kadınının başına gelenleri ve Çin zulmüne karşı direnişini anlatan ‘Nazugum Destanı’dır. XIX. yüzyılın diğer önemli bir eseri, 30 bin mısradan fazla olan “Garibler Hekeyâtı” adlı eserdir. Bu el yazma eser birçok destan, gazel ve muhammeslerden oluşmaktadır. Bu eser 1841-1842 yıllarında kaleme alınmış olup içinde ünlü şair ve ediplerden Abdürrahim Nizarî, Turdı Garibî ve Noruzahun Ziyayî’nin eserleri bulunmaktadır. XIX. yüzyılda yaşayan ve Leyla vü Mecnûn, Vâmık u Azra, Rabia ve Saidin gibi on sekiz hikâyeden oluşan “Mühebbet Destanları” şairi Abdürrahim Nizari Uygur Edebiyatı’nın en ünlü şairidir. Aşk ve Hürriyet temalı gazeller yazan Mir Hasan Saburi, Şerh-i Şikeste Destanı’nı yazan Seyid Muhammed Kaşî, gazel ve destan şairi Turdı Garibi, Molla Şakir, Sadır Pehlivan, İsmail Bey Zinişan, Muhammed Sadık Kaşgarî, Kalender ve Gomnam bu dönemin ünlü yazar ve şairleridir. Doğru cevap D’dir.

Uygur Türklerinin toplam nüfusu 17-20 milyon arasında tahmin edilmektedir. Uygur Türkleri Doğu Türkistan’dan başka Batı Türkistan, Afganistan, Hindistan, Pakistan, Arabistan, Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan, Türkiye ve Rusya Federasyonu’nda yaşamaktadırlar. Doğu Türkistandaki etnik olarak nüfusun çoğunluğunu Çinliler oluşturmaktadır. Çinliler nüfusun % 46.2’sini oluştururken Uygur Türklerinin oranı % 45.5’tir. Geriye kalan % 9’luk oranı ise Kazak, Kırgız, Özbek, Tatar Türkleri ve Tacikler oluşturur. Doğru cevap A’dır.

Türkiye Türkçesi göz önüne alınarak değerlendirildiğinde Uygur Türkçesindeki ünsüzlerde şu farklılıklar görülür: 1. Türkiye Türkçesinde b ile başlayan bazı kelimelerin başındaki ses, Uygur Türkçesinde m’dir: men (ben). 2. Türkiye Türkçesinde kelime başındaki bazı b’ler Uygur Türkçesinde p’dir: paqa (bağa, kurbağa).  3. Türkiye Türkçesinde iç sesteki b ünsüzü, Uygur Türkçesinde v’dir: çivik (çubuk). 4. Uygur Türkçesine Arapça ve Farsçadan girmiş kelimelerdeki f ünsüzü p’ye dönüşmüştür: pelsepe (felsefe). 5. Türkiye Türkçesinde d ile başlayan Türkçe asıllı kelimeler, Uygur Türkçesinde t ile başlar: tağ (dağ). 6. Türkiye Türkçesinde Türkçe asıllı kelimelerde bulunan c sesi, Uygur Türkçesinde ç’dir: sekkizinçi (sekizinci). 7. Türkiye Türkçesinde g ile başlayan Türkçe asıllı kelimeler, Uygur Türkçesinde k ile başlar: kel- (gel-).  8. Kelime başındaki t’den sonra “iş, üş” sesleri gelirse t, ç’ye döner: tiş - çiş (diş).  9. İlk hecenin başındaki s’ler, hece sonunda ç bulunduğu zaman çoğunlukla ç’ye döner: çaç (saç). 10. Kelime başında veya kelime ortasındaki bazı q ünsüzleri x’ya döner: xoşna (komşu).  11. Uygur Türkçesinde y ile başlayan kelimelerin j ile başlayan şekilleri de vardır. Bu iki şekil, özellikle ilk hecesi dar ünlülü kelimelerde görülür: jil-yil (yıl).  Doğru cevap E’dir.

Eşitlik hâli eki +çe’dir. Ekin kalın ünlülü şekli yoktur: dostlarçe (dostlarca), insançe (insanca), yüzlerçe (yüzlerce), baturlarçe (yiğitçe), balilarçe (çocuklarca), şunçe (o kadar). Eşitlik hâli +çe ekinin +lik ekiyle genişletilmiş şekli olan +çilik ekiyle de karşılanmaktadır: dostçilik (dost kadar), işimizçilik (işimiz kadar), boyuñçilik (boyun kadar), küçimizçilik (gücümüz kadar). Doğru cevap B’dir.

+gey/+key: Yön isimleri bildiren isimler türetir. İşlek değildir: teriskey (kuzey), küngey (güney). Doğru cevap D’dir.

Dönüşlülük zamiri “öz” (kendi) kelimesidir: özüm (kendim), özüñ/özeñ, özi, özimiz, özüñlar/özeñler, özliri. Mavunı özümge, mavunı aqamğa aldim. (Bunu kendime, bunu ağabeyime aldım). Oftiser öziniñ söletlik méñişini buzmay... (Asker kibirli yürüyüşünü bozmadan...) Özi bilen özi maxdiniken. (Kendi kendisine övünüyormuş). Doğru cevap D’dir.

Sıralama Bağlaçları; Art arda gelen unsurları, kelimeleri, kelime gruplarını, cümleleri birbirine bağlayan bağlaçlardır: hem (ve, ile), ve, bilen (ile), yana/yene (ile, ve), u (ve). Gulnar bilen Gülşen bir mektepte oquydu. (Gülnar ile Gülşen aynı okulda okuyor). Yer méni baqti hem baqidu haman. (Yer bana baktı ve hâlâ bakıyor). Beş oğul yana bir qiz maşinidin çüşti. (Beş oğlan ve bir kız arabadan indi). Doğru cevap C’dir.

Uygur adı ilk kez Bilge Kağan yazıtında Uygur ilteberinin adı aracılığıyla geçmektedir.

 

Uygur Türklerinin büyük çoğunluğu Çin Halk Cumhuriyeti’nin Sincan Uygur Özerk Bölgesinde yani Doğu Türkistan’da ( Sinkiang ) yaşarlar.

Nazugum

Abdürrahim Nizari

Ceng-name Umudî’nin eseridir. Molla Şakir’in eserinin adı Zafername’dir.

Uygur Türkçesinde büyük ünlü uyumunu bozan en önemli özellik ı ve i için tek harf kullanılmasıdır. Alıntı kelimelerin de büyük çoğunluğu bu uyum dışındadır. Balıkları, getiriş, liyakatli, anlamamış, katılık. Keltürüş kelimesi uyar.

derse (yönelme), eve ( yönelme ), elle ( vasıta ), dolaptaki ( aitlik ), elmada ( bulunma hali )

oqumayvatimen (okumuyorum) – şimdiki zamanın olumsuzu, qilmay (yapmayayım) – emir kipinin olumsuzu, yézmisem kérek (yazmamalıyım) – gereklilik kipinin olumsuzu, kütmeymen (beklemeyeceğim) – gelecek zamanın olumsuzu, kelmekçi emesmen (gelmek istemiyorum) – istek kipinin olumsuzu.

uyalçaq (utangaç) – fiilden isim, çiraylıqqına ( güzel çocuk) – isimden isim, bolmiğur (yaramaz) – fiilden isim, tuqqan (akraba) – fiilden isim, qonaq (misafir) – fiilden isim

közümdin aqqan yaş (gözümden akan yaş) sıfat-fiil, ul xalayiq bilmeste (el âlem bilmeden) zarf-fiil, gül degenge gül bolamdu? (gül deyince gül olur mu?), zarf-fiil, közümni açqınimda (gözümü açtığımda) zarf-fiil, uzun boldi körişmigili çok oldu görüşmeyeli ) zarf-fiil.