ÇAĞDAŞ TÜRK YAZI DİLLERİ II - Deneme Sınavı - 2

yalan

Soyadın ne?

D d

Мұндa не жұмыспен жүрсiң?

İnceltme işareti

G, J, Ts, Yu

Yaylada

kutlamak

L. Ligeti ise en eski metinlerden itibaren “kırkız” şeklinde görülen kelimenin “kırk” sayısına (ı)z çoğul eki getirilerek genişletildiğini ve kelimenin “kırklar” anlamına geldiğini belirtmektedir. Ligeti’nin bu görüşü, en fazla kabul gören teoridir. Doğru cevap B’dir.

1916 yılında Kırgız Türkleri Çar hükûmetine karşı ayaklanırlar. Bu ayaklanma Ruslar tarafından çok kanlı bir şekilde bastırılır. Bu olaydan sonra Kırgız Türklerinin bir bölümü Doğu Türkistan’a göç etmek zorunda kalır. XX. yüzyılın başında verilen hürriyet mücadelesinin sonunda 1918’de ilan edilen Türkistan özerk vilayetinin bir parçası olarak kurulan Kırgızistan, Bolşevik kuvvetlerinin Türkistan’ı işgal etmesiyle, diğer Türkistan cumhuriyetleriyle beraber Rusya Federasyonu’na bağlanır. Ardından 1925’te özerk vilayet, 1926’da özerk cumhuriyet, 5 Aralık 1936’da Sovyetler Birliği cumhuriyeti olur. Kırgızistan, Sovyetler Birliği’nin dağılmasından sonra diğer Türk cumhuriyetleriyle birlikte 31 Ağustos 1991 tarihinde bağımsızlığına kavuşmuştur. Doğru cevap E’dir.

Kırgız Türkçesi, bugün çoğunluğu Kırgızistan’da yaşayan Kırgız Türklerinin konuştuğu bir lehçe olup Kıpçak grubu lehçeleri içerisinde yer alır. Kırgız Türkçesi, Kıpçak grubu lehçeleri içerisinde en çok Kazak Türkçesine yakındır. Kırgız Türkçesi kuzey, güneydoğu ve güneybatı olmak üzere üç ana ağıza ayrılır.  Doğru cevap C’dir.

XX. yüzyıla kadar yazılı edebiyatları olmayan Kırgız Türklerinin çok zengin bir halk edebiyatı vardır. Halk edebiyatına nazım türleri hakimdir. Halk edebiyatı türleri içerisinde destan ve halk hikâyeleri önemli bir yer tutar. Destanlar arasında Manas, Kurmanbek, Er Tabıldı, Kedeykan, Olcobay Menen Kişimcan gibi destanların yanı sıra, eski âdetlerle hayat pratikleri hakkındaki şiirler, bilmeceler, atasözleri, kahramanlık destanları, hikâye ve masallar, efsaneler, dini ve lirik şarkılar zengin Kırgız Folklorunun önemli türleridir. Destanlar arasında, Manas Destanı Kırgız sözlü edebiyatının şaheseri ve aynı zamanda dünya edebiyatının en uzun destanıdır. 500.000 beyitten fazla olan bu destan, bugüne kadar sözlü olarak manasçılar tarafından getirilmiştir. Doğru cevap D’dir.

Kırgız Türkleri, Kırgızistan’ın dışında, Özbekistan, Tacikistan gibi BDT cumhuriyetlerinde, Afganistan ve Doğu Türkistan’da yaşamaktadır. Kırgızistan Cumhuriyeti’nin nüfusu bugün 4.5 milyonu aşmış durumdadır. Kırgız Türklerinin 2.228.482’si Kırgızistan’da yaşamakta ve ülke nüfusunun % 52.3’ünü meydana getirmektedir. Ülke nüfusunun % 21.5’ini Ruslar, % 4.9’unu Almanlar ve Ukraynalılar, % 4.4’ünü diğer halklar, geri kalan % 16.8’ini ise Özbek, Tatar, Uygur ve Mesketya gibi Türkler oluşturmaktadır. Ülkenin toplam Türk nüfusu % 69.1’dir. Doğru cevap A’dır.

Kırgız Türkçesinin en önemli ve tipik özelliklerinden biri de ünlü yuvarlaklaşmadır. İlk hecedeki yuvarlak ünlüler (o, ö, u, ü), sonraki hecelerde bulunan düz ünlüleri yuvarlaklaştırır. İlk hecedeki o ve u, sonraki hecelerde bulunan a’ları o’ya, ı’ları u’ya çevirir: bolso (olsa), bolbodu (olmadı), coldoştorum (yoldaşlarım). İlk hecedeki ö ve ü, sonraki hecelerde bulunan e’leri ö’ye, i’leri ü’ye çevirir: süylöşmö (söyleşme), üylörümüzdögü (evlerimizdeki), önör (hüner), ölkölördö (ülkelerde). Kelime içi ve sonunda bulunan g, b, sesleri önce v’ye, daha sonrada yuvarlak bir ünlüye dönüşürler. tag>too, agız>ooz, sub>suu; bazı kelimelerdeki v seslerinin de o’ya dönüştüğü ve yuvarlakşamaya katkıda bulunduğu görülüyor: kavim>koom, cevap>coop. Doğru cevap E’dir.

Kırgız Türkçesinde Hal ekleri; Yalın Hâl, İlgi Hâli, Yükleme Hâli, Yönelme Hâli, Bulunma Hâli, Ayrılma Hâli, Eşitlik Eki, Vasıta Hâli, Aitlik Eki ve Soru Ekidir. Doğru cevap B’dir.

+çAn: Sıfat türetir: atçan (atlı, süvari), ısıkçan (ateşi yüksek), nayzaçan (dövüşken), oorukçan (hastalıklı), ısıkçan (ateşli), mıltıkçan (tüfekli), ötükçön (çizmeli). Doğru cevap D’dir.

Kırgız Türkçesinde hareket adları iki türlü ekle yapılır. 1. -v: Diğer Türk lehçelerinde -v şeklinde olan bu ek Kırgız Türkçesinde düşer ve kendisinden önce gelen ünlü uzar. Bu ek mastar ekidir: baruv > baruu (gitmek), kelüv > kelüü (gelmek), kıynav > kıynoo (eziyet etmek), cıynav > cıynoo (toplamak), süyüv > süyüü (sevmek), karav > karoo (bakmak), cazuv > cazuu (yazmak). 2. -ş (-Iş, -Oş, -Uş): Bu ek diğer Kıpçak grubu lehçelerinde olduğu gibi Kırgız Türkçesinde de hareket adı yapan bir ektir: soguş (çarpma), olturuş (oturuş), okuş (okuma, okuyuş), süylöş (konuşma), cürüş (yürüyüş), uruş (vuruş), barış (varma, varış) atkarılış (başarma, icra etme), ceş (yeme, beslenme). Doğru cevap D’dir.

Sıralama Bağlaçları Art arda gelen unsurları, kelimeleri, kelime gruplarını, cümleleri birbirine bağlayan bağlaçlardır: cana (ve), menen (ile), da (ve). Üydö beş kişi bar. Atam, apam, ecem, inim cana men. (Evde beş kişi var. Babam, annem, ablam, kardeşim ve ben. Çoñ atam menen çoñ enem ayılda turuşat. (Dedem ile ninem köyde yaşıyorlar). Apası ölgöndön beri atası eköö cüdöp da bütüştü. (Annesi öldüğünden beri babasıyla ikisi yıprandılar ve tükenip bittiler). Doğru cevap C’dir.

Prof. Dr. V. I. Veselowski’ye göre Kazak kelimesi, “kaza benzeyen insan, yani kuş gibi serbest” alamına gelir. Kraft’a göre de kelime, ‘kaz+ak”, “beyaz ana kaz” anlamındadır. Ancak, bu iki görüşün de tutarsız olduğunu söyleyebiliriz. Zira, Türk lehçelerinde -ak ekiyle “benzer” anlamında ad oluşturulmamaktadır. Zeki Velidi Togan “Kazak” adının önceleri sultanlar için kullanıldığını belirtir. Togan’a göre kazak adı, daha sonraları anlam genişlemesine uğramıştır. Sultanlara bağlı oymaklar ve devlet için kullanılmıştır. Togan, “Siyasal bir amaçla, bir ayaklanma sonucu, çok kez ailesi olmaksızın (bekâr) ve kimi zaman da ailesi ile birlikte toplumdan uzaklaşan, kırlara çekilen isyancılara “kazak” dendiğini” söylemektedir. Reşit Rahmeti Arat’a göre de “kazak” sözü, “hür, serbest, evsiz barksız, bekâr, mert, yiğit, cesur anlamındadır. Kelime, aynı anlamı ile Slavcaya da geçmiştir. Kazak sözünün bir diğer anlamı da atlı askerdir. Türkçe Sözlük’te kelimenin bir anlamı, “Rusya’da ve İran’da ayrı bir sınıf oluşturan atlı asker” olarak geçer. Kazak kelimesinin etimolojisi hakkında en yaygın ve ittifak edilen görüş, kelimenin “kaz-” fiilinden türediğidir. “Kaz-” fiili, “serseri dolaşmak, evsiz yurtsuz gezmek” anlamına gelmektedir. Kelime bu anlamıyla Çağatay sözlüklerinde ve Kumuk lehçesinde mevcuttur. Houstma tarafından yayımlanan, Kıpçak lehçesine benzeyen 1245’te Mısır’da yazılmış el yazması lügatte “kazak” kelimesi, “ailesiz, yalnız başına olan” anlamlarına gelmektedir. Abuşka sözlüğünde de “kazak” kelimesi, “evsiz, başı boş dolanan” anlamındadır.

Kazak Türklerinin tarihi, Kazakların XV. yüzyılda Özbek Hanı Ebu’l Hayr’a baş kaldırmaları ile başlatılır. Moğol kabilelerinden Oyratlar ile Kalmukların sürekli saldırıları sonucunda, Altın Orda Hanlığı çok zor duruma düşer. 1456 yılında Ebu’l Hayr’ın Moğol saldırılarını önleyememesi sonucunda, bazı Türkler hanlıktan ayrılarak kuzeye doğru çekilmiştir. Törelerine ve istiklâllerine bağlı olarak hareket eden bu Türklere “Kazak” adı verilmiştir. İdil vadisinden Altaylara kadar uzanan geniş bozkırların hâkimi olan Kazak Türkleri, eski Türk ana yurdu olan bu bölgede uzun bir süre hür olarak varlıklarını sürdürmüşlerdir. Kazakların yaşadığı bu bölgeye “Kazakistan” adı verilmiştir. Kazak Türkleri, bu bölgede bulunan bir kısım Sibir ve Moğol asıllı kavimlerle kaynaşarak, onları kendi bünyeleri içerisinde eritmişlerdir. Moğol kabileleriyle birlikte sayıları bir milyonu aşan Kazak Türkleri, XVI. yüzyılda Kasım Han’ın idaresine girerler. Kasım Han’dan sonra halkın birliği ve düzeni bozulur. Bunun üzerine Kazak Türkleri; Ulu Cüz, Orta Cüz ve Küçük Cüz olmak üzere üç parçaya ayrılırlar. Her cüzün kendi bağımsızlığını korumaya çalışması Kazakları zayıf düşürür. Bir yandan Kalmuklarla mücadele ederlerken, diğer yandan da Ruslarla mücadeleye girmişlerdir. Devletin zayıflaması, Rusların Kazakistan’ı işgalini kolaylaştırır. 1850 yılında İli havzasını kendi idareleri altına alan Ruslar, bu tarihten sonra Kazakistan’ı tamamen işgal etmişlerdir. Kazaklar 1882 yılında tamamen Rus boyunduruğuna girerler. 1917 yılındaki Bolşevik İhtilali’ne kadar Kazak Türkleri Ruslara karşı çeşitli isyan girişimlerinde bulunmuş, ancak hepsi de kanlı bir şekilde bastırılmıştır.