ÇAĞDAŞ TÜRK YAZI DİLLERİ II - Deneme Sınavı - 1

Kazak Türkçesi, Kazak boyunun hayat şartları içerisinde, serbest bir gelişme imkânı bulmuştur. Dini kültür merkezlerine uzak olması sebebiyle, din eğitimi küçük bir zümrenin dışına çıkmamıştır. Bu yüzden diğer Türk lehçelerine göre, Kazak Türkçesinde Arapça ve Farsçanın etkisi oldukça azdır. Arapça ve Farsçadan Kazak Türkçesine geçmiş olan kelimeler, ancak kulak vasıtasıyla girmiş olduğundan, bunlar Kazak Türkçesinin ses kaidelerine tamamen uymuş bulunmaktadırlar. Kazak Türkçesinin söz varlığı öncelikle Türkçe asıllı kelimelerden oluşur. Türkçe kelimelerin dışında, eski dönemlerden alınan Soğdca, Toharca, Moğolca alıntı kelimeler yer alır. Ayrıca İslamiyetin kabulü ile Arapça ve Farsçadan, Rus hakimiyetinin yayılması ile de Rusçadan alıntılar yapılmıştır. Arapça ve Farsçadan çok az etkilenen Kazak Türkçesi, özellikle son yüzyılda Rusçadan etkilenmiş ve önemli sayıda kelime almış, kavram ve gramer çevirisi yapmıştır. Kazak Türkçesi; kuzeydoğu kolu, güney kolu ve batı kolu olmak üzere üç kola ayrılmaktadır. Bunlardan kuzeydoğu kolu çağdaş yazı dilinin temelini oluşturur. Kazak Türkleri 1923 yılına kadar Arap alfabesini kullanırlar. 1928’de Latin alfabesine geçerler. Ancak 1940 yılında, Sovyet yönetiminin isteği doğrultusunda, bu alfabeden vazgeçilerek Kiril alfabesi kabul edilir.

Kazak Türklerinin kendilerine has, oldukça zengin bir sözlü edebiyatı vardır. Hayatın çeşitli dönemleri ile ilgili törenler, Kazaklar arasında çok canlı bir şekilde yaşamaktadır. Kazak Türkçesindeki halk edebiyatı terimleri, batı Türkçesi terimlerinden farklıdır. Kazaklarda halk türküsüne “jır” veya “ölen”, türkü söyleyen kişiye de “jırav” veya “ölenşi” denir. Ağıt türünden olan şiirler muhtevalarına göre “yestürdi”, “köñül aytu” veya “coktav” adını alır. Didaktik nitelikli şiirlere “tolgan” denir. “Akın” adı verilen Kazak halk ozanları irticâlen şiir söyler, diğer akınlarla atışır, halk hikâyeleri anlatır, destanlar okurlar. Akınların atışmasına “aytısu” adı verilir. Daha çok ayrılık ve hasret duygularını terennüm eden “koştasu” adlı türküler, Kazaklar arasında en çok rağbet gören türdür. Bu türküler vasıtasıyla Kazaklar, Rus istilâsına karşı tepkilerini dile getirmiş ve halkı isyana davet etmişlerdir. Bu türkülerde Kazak halkının tarihî macerası coşkun bir lirizmle anlatılır. Kazak folklorunda özellikle masal, hikâye ve destanlar geniş yer tutar. Klâsik İslâm medeniyetinin ürünleri Yûsuf ile Züleyhâ, Leylâ ile Mecnûn, Tâhir ile Zühre ile mahallî kültürden kaynaklanan Ayman Şolpan, Şakir Şekret, Bozoğlan, Kozı Körpeş ve Muñlık Zarlık hikâyeleri sözlü edebiyatın önemli eserleridir.

Kazak Türklerinin yaşadığı ülke manasına gelen Kazakistan Orta Asya’nın geniş bozkırları ile eski Tük ana yurdu Altaylara kadar uzanan sahayı içine alan bir Türk cumhuriyetidir. Kuzeybatısında Volgograd, Saratov, Orenburg ve Çilebi vilayetleri; kuzeyde Omsk vilayeti; Kuzeydoğuda Sibirya bölgesi; doğusunda Doğu Türkistan; güneyinde Türkmenistan, Özbekistan, Kırgızistan ve Özbekistan’a bağlı Karakalpak muhtar bölgesi bulunmaktadır. Kazakistan batıdan doğuya doğru, İdil nehrinin aşağı mecrası ve Hazar Denizinin kuzey sahillerinden Doğu Türkistan’a kadar 2.500 km. uzunluğunda ve kuzeyden güneye doğru 1.700 km. genişliğinde, 2.717.300 km2 bir sahayı kapsamaktadır. Kazakistan, Asya kıtasının orta kısmında yer aldığı için iklimi genellikle çok kurak ve şiddetli karasal bir özellik gösterir. Yazın sıcaklık +40 0C’ye çıkabilmekte, kışın da -40 0C’ye kadar düşebilmektedir. 800’lü yıllardan itibaren Rusların işgaline uğrayan, 1919’dan sonra da Sovyetler Birliği’nin bir parçası olan Kazakistan, Sovyetler Birliği’nin dağılmasıyla 16 Aralık 1991 yılında bağımsızlığını ilan ederek Kazakistan Cumhuriyeti adını almıştır. Kazakistan bugün on dokuz eyalete ayrılmış durumdadır. 1989 nüfus sayımına göre, Kazakistan’ın nüfusu 18.227.878’dir. 1989 nüfus sayımına göre ülkede Kazak Türklerinin oranı % 40, Rusların oranı ise % 38’dir.

Kazak Türkçesinde küçük ünlü uyumu, sadece ilk hecesinde düz ünlü bulunduran sözcüklerde görülür: alıp, barıp (varıp), jetip (yetip), jaratılış (yaratılış), bilgir (bilgiç), keyin (sonra). Ancak isim-fiil eki -uv/-üv ekini alan düz ünlülü fiillerde bu uyum bozulabilmektedir: aluv (almak), kelüv (gelmek), bilüv (bilmek), körüv, elüv (elli), aytuv (söyleme). Kazak Türkçesinde ilk heceden sonra dar-yuvarlak (u, ü) ünlüler düzleştiği için (ı, i) uvarlak ünlüyle başlayan sözcüklerde bu uyum görülmez: öltir- (öldür-), orıs- (vuruş-), özine (kendine), jüzim (üzüm), joldıq (yolluk), buldır (sisli, bulanık), kömir (kömür).

+sIrA-: İşlek değildir: qansıra- (kan kaybet-, kederlen-), qımızsıra- (kımız içesi gel-), bavırsıra- (kardeşini, akrabalarını özle-), älsire- (hâlsizlen-).

Fiilin önünde hâl ve tavır ifade eden zarflardır. Kazak Türkçesindeki başlıca durum zarfları şunlardır: lezde (ani), andavsız (ansızın), abaysızda (ansızın), kenetten (birdenbire), birden, bulay (böyle), bunday (böyle), olay (öyle), sonday (öyle), jıldam (çabuk, tez), qısqa (kısa), uzın (uzun), osılay (böyle), osınday (böyle), mınanday (şöyle), tez, şapşañ (çabuk), razı (memnun), zorlap (zorla), jaqsı (iyi, güzel), birte-birte (yavaş yavaş).

Dönüşlülük zamiri “öz” (kendi) kelimesidir: özim (kendim), öziñ, özi, özimiz, öziñiz, özderi.

F,G,J,L harflerinin Kazak Türkçesi Kiril alfabesindeki karşılığı Ф,Г,Ж,Л harfleridir.

Kiril alfabesinde kesme işareti ''Ъ'' ifadesiyle gösterilir.

-Сен қaйдa бaрдың? cümlesinin Türkiye Türkçesindeki karşılığı:
-Sen nereye gittin?

Men sizdi bir jerden körgen sıyaqtımın? cümlesinin Kiril harfleriyle doğru yazılışı :Мен сiздi бiр жерден көрген сиaқтымын?

''Sen Astanadan qaşan keldin?'' cümlesinin Türkiye Türkçesindeki karşılığı:''Sen Astana’dan ne zaman geldin?''

''Ömrünce yaddan cefa görmüş kardeşim!'' cümlesinin Kiril harfleriyle doğru yazılışı:''Өмрiнше жaпa көрген жaттaн бaурым.''

''quttıqta-'' fiilinin karşılığı ''kutlamak''tır.

''Apan'' kelimesi çukur anlamına gelmekte olup isim görevindedir.

''say'' kelimesi ''vadi'' anlamına gelmektedir.

''Bavrım'' kelimesi kardeşim demektir.

Uzakta ağır azap çeken kardeşim!
Kurumuş lâle gibi çöken kardeşim!
Etrafını sarmış düşman ortasında
Göl kılıp göz yaşını döken kardeşim.