ÇAĞDAŞ TÜRK YAZI DİLLERİ II - Deneme Sınavı - 1

ifadesi 

"Aş turğan yerde ağriq turmaydu." yani "Yemek olan yerde hastalık durmaz." anlamına gelmektedir. Doğru yanıt A'dır.

Çin kaynaklarında Uygur adı; Hui-hu, Huiho, Hoei-ho, Wei-ho, Wei-wu gibi şekillerde geçer.

Uygur adı ilk olarak Bilge Kağan yazıtında, Uygur ilteberinin adı vasıtasıyla geçmektedir.

Ebulgâzi Bahâdır Han, Şecere-i Türk’te Uygur adının, bunlara, Oğuz Kağan tarafından verildiğini ve kelimenin “itaat edici” anlamında olup, “uy-” kökünden geldiğini belirtmiştir.

Radloff, Kutadgu Bilig için yazdığı ön sözde, bir rivayete dayanarak, Uygur kelimesinin “birleşenler”, “işbirliği yapanlar” anlamını taşıdığını söylemektedir.

Bu eserler Uygurlarda millî edebiyatın başlangıcını teşkil etmiştir. Arzu Muhammed’in “Emir Ali”si, Umudî’nin “Ceng-name”si, Muhammed Alem’in “Tarih-i Kaşgar”ı, Molla Şakir’in “Zafername”si ve Musa Sayrami’nin “Tarih-i Hamidî”si bu eserlerden başlıcalarıdır.

Uygur Türk Edebiyatında hikaye, roman, tiyatro gibi mensur nitelikte eserler de verilmiştir. Aynı zamanda şair olan Abdurrahim Ötkür, “İz” ve “Oyangan Zemin” (Uyanan Toprak) adlı romanı kaleme almış ve Kutadgu Bilig’i manzum olarak Yeni Uygur Türkçesi’ne aktarmıştır. Seyfettin Azizî’nin “Sultan Satuk Buğra Han”, “Teñritag Bürkütü” (Tanrıdağ Kartalı) ve “Eslime” (Hatıralar) adlı romanları ile Amannisahan adlı tiyatro eseri türlerinin başarılı örnekleridir.

Uygur Türkçesinde büyük ünlü uyumu bazı istisnai durumlar dışında korunmuştur:
menmençi (bencil), keltürüş (getiriş), ümidlik (ümitli), yerge (yere), kütimiz (bekleyeceğiz), alğan (alan). Alıntı kelimelerde bu uyum pek sağlam değildir: alaqıler (alakalar), tekebburluk (kibar), alimlar, klassiklik (klasiklik), layaqetlik (liyakatli), bankida (bankada). Uygur Türkçesinde büyük ünlü uyumunu bozan en önemli özellik ı ve i için tek harf kullanılmasıdır: béliqlarni (balıkları), qolida (kolunda), qattiqliq (katılık), añlimiğan (anlamamış), qılğanni (yapanı), balilar (çocuklar). Uygur Türkçesinde bazı eklerin tek tip olması da büyük ünlü uyumunu bozar: Uyğurçe (Uygurca), Xenzuçe (Çince), közüñlar (gözünüz), kelseñlar (gelseniz). Bu nedenle doğru cevap A şıkkıdır.

Türkiye Türkçesi göz önüne alınarak değerlendirildiğinde Uygur Türkçesindeki ünsüzlerde şu farklılıklar görülür:
1. Türkiye Türkçesinde b ile başlayan bazı kelimelerin başındaki ses, Uygur Türkçesinde m’dir: men (ben), miñ (bin), meyrem (bayram), meñiz (beniz), monçaq
(boncuk), muz (buz), meñgü (bengü, ebedi).
2. Türkiye Türkçesinde kelime başındaki bazı b’ler Uygur Türkçesinde p’dir: paqa
(bağa, kurbağa), putaq (budak), piçaq (bıçak), pük- (bük-), pütün (bütün), palta
(balta). Bugün Türkiye Türkçesinde v’ye dönen Eski Türkçede kelime başı bazı b’ler
ise korunmuştur: bar, bar-, ber-.
3. Türkiye Türkçesinde iç sesteki b ünsüzü, Uygur Türkçesinde v’dir: çivik (çubuk),
çiviş (çebiş), sevir (sabır), elvette (elbette), etivar (itibar).
Eski Türkçede kelime içi ve kelime sonunda bulunan bazı b’ler Uygur Türkçesinde
y olmuştur: eb>öy (ev), seb->söy- (sev-), sebin>süyün-(sevin-).
4. Uygur Türkçesine Arapça ve Farsçadan girmiş kelimelerdeki f ünsüzü p’ye dönüşmüştür: pelsepe (felsefe), epsus (efsus), terep (taraf), peqet (fakat), pil (fil), perq
(fark).
5. Türkiye Türkçesinde d ile başlayan Türkçe asıllı kelimeler, Uygur Türkçesinde t ile
başlar: tağ (dağ), til (dil), toqquz (dokuz), tur- (dur-).
6. Türkiye Türkçesinde Türkçe asıllı kelimelerde bulunan c sesi, Uygur Türkçesinde
ç’dir: sekkizinçi (sekizinci), aççiq (acı), keçe (gece), keçik- (gecik-).
7. Türkiye Türkçesinde g ile başlayan Türkçe asıllı kelimeler, Uygur Türkçesinde k ile
başlar: kel- (gel-), kör- (gör-), köz (göz), kérek (gerek).
8. Kelime başındaki t’den sonra “iş, üş” sesleri gelirse t, ç’ye döner: tiş - çiş (diş), tüş -çüş (düş, öğle), tişi - çişi (dişi), tüş - çüş- (düş-), tüşen-çüşen- (düşün-, anla-).
9. İlk hecenin başındaki s’ler, hece sonunda ç bulunduğu zaman çoğunlukla ç’ye döner: çaç (saç), çaçmaq (saçmak), çaşqan (sıçan).
10. Kelime başında veya kelime ortasındaki bazı q ünsüzleri x’ya döner: xoşna (komşu), toxmaq (tokmak), toxta- (dur-), mexset (maksat).
11. Uygur Türkçesinde y ile başlayan kelimelerin j ile başlayan şekilleri de vardır. Bu
iki şekil, özellikle ilk hecesi dar ünlülü kelimelerde görülür: jil-yil (yıl), jurt-yurt
(yurt), jigit-yigit, jigirme-yigirme (yirmi), jürek-yürek, jitim-yitim (yetim)

Teklik (Şahıslara göre çekimler)
1. kişi +(i, u, ü) m +(ı, i) miz
2. kişi +(i, u, ü) ñ +(ı, i) ñlar
3. kişi +i, +si +i, +si

Uygur Türkçesinde vasıta hâli “bilen” (ile) edatıyla yapılır: bala bilen (çocuk ile), palta bilen (baltayla), qol bilen (elle), Ehmet bilen (Ahmet ile), tapança bilen (tabancayla), küç bilen (güç ile).