ÇAĞDAŞ TÜRK YAZI DİLLERİ I

Özbek adının 1313-1340 yılları arasında hüküm süren Altın Ordu hükümdarı, Özbek Han’dan geldiği en fazla taraftar bulan görüştür. Ebulgâzi Bahâdır Han, Özbek Han’dan önce tarihte Özbek adına rastlanmadığını belirtir. Bu görüşe, M. A. Aristov’dan başka, A. Y. Yakubovskiy, İ. P. İvanov, M. A. Çapliçka, Hilda Hukhem gibi birçok ilim adamı da katılmaktadır. B. B. Grigoryev ve A. A. Semyanov yukarıda belirtilen görüşe karşı çıkmışlardır. A. A. Semyanov bu fikirlerin temelsiz olduğunu ileri sürerek “Özbek” adının Ak Ordu döneminde ortaya çıktığını ve hem İran hem de Orta Asya tarihçileri tarafından XIV. ve XV. asırlarda Ak Ordu devletinde Türk-Moğol kabilelerinin tamamı için kullanılan ortak bir ad olduğunu belirtmiştir. Doğru cevap D’dir.

Özbek Türkleri, Karluk, Kıpçak ve Oğuz Türklerinin birleşmesinden meydana gelmişlerdir. Özbek Devleti, Altın Orda Hanı Özbek’in soyundan gelen idareciler tarafından kurulmuş ve Fergana vadisindeki Türkleri bir araya toplamıştır. Moğollarla yapılan savaşlar neticesinde Ebu’l-hayr Han 1468’de ölmüştür. Yerine geçen oğlu Şah Budak Han da devleti idare edememiştir. Daha sonra tahta geçen Şah Budak Han’ın oğlu Şeybânî Han (1500-1510) devleti yeniden toparlamış, Bâbür Şah’ı yenerek 1500 yılında hükümdarlığını ilan etmiştir. Böylece Özbek Türkleri XVI. yüzyılın başında Timurluların hâkimiyetine son vererek, Türkistan’a yayılıp büyük bir güç hâline gelmişlerdir. Doğru cevap B’dir.

Özbek Türkçesi, Türk dilinin üç büyük grubundan biri olan Doğu Türkçesi (Karluk) kapsamında değerlendirilir ve Çağatay Türkçesinin devamı olarak kabul edilir. Karluk grubunun bir temsilcisi olmakla birlikte Özbek Türkçesinin içinde kuzey ve batı Türkçesinin özellikleri de görülür ve dört ağıza dayandırılır: 1. Kıpçak Özbekçesi, 2. Kuzey Özbekçesi, 3. Güney Özbekçesi, 4. Türkmenceleşmiş Özbekçe. Doğru cevap C’dir.

Özbek Türkleri de Karahanlı ve Çağatay edebiyatlarını tarihî bir devamlılık içinde izleyerek XX. yüzyıl başlarında bir Özbek edebiyatı ortaya koymuşlardır. Aynî, Niyâzî ve Fıtrat üçlüsünün önderliğinde başlayan Çağdaş Özbek şiiri üç döneme ayrılır. 1. Cedit Edebiyatı Dönemi (1910-1938): Ceditçilik XIX. yüzyılın sonlarında Tatar Türkleri arasında başlayıp XX. yüzyılın başlarında Özbek Türkleri arasında da yayılmıştır. Bu dönemin ve Çağdaş Özbek şiirinin en büyük temsilcisi Abdülhamid Süleyman Çolpan’dır. Diğer Dönemler Suskunluk ve Yeni Dönemdir. Doğru cevap D’dir.

Özbek Türkçesinde küçük ünlü uyumunun kısmen işlediğini söylemek mümkündür. Düz ünlülerden sonra düz, yuvarlak ünlülerden sonra da düz-geniş ünlüler gelmektedir: berädi (veriyor), Özbeklär, kelädilar (geliyorlar). Ancak bu uyumun bir diğer kuralı da yuvarlak ünlülerden sonra dar-yuvarlak ünlülerin gelmesidir. Küçük ünlü uyumu, ince-dar ünlünün yardımcı ünlü olarak tercih edilmesinden dolayı bozulur. Doğru cevap A’dır.

Yükleme Hâli: Özbek Türkçesinde yükleme hâli +ni ekiyle yapılır: üyni (evi), imzåni (imzayı), mäktäbni (okulu), köllärni (gölleri), binåni (binayı), tåvuqni (tavuğu). Doğru cevap E’dir.

4. tip şimdiki zaman: -(ä)yåtir ekiyle yapılır. Yatmak yardımcı fiilinden ekleşen bu ek de, gerçek (hâlen yapılmakta olan) şimdiki zamanı karşılar, aynı zamanda hareketin yakın geleceğe de uzayacağını ifade eder: oqıyåtirmän (okuyorum), köräyåtirmän (görüyorum) Doğru cevap B’dir.

Türkiye Türkçesiyle Özbek Türkçesinde kullanılan yapım ekleri büyük oranda aynıdır. Ancak bazılarında küçük ses ayrılıkları vardır. Türkiye Türkçesinde olduğu gibi Özbek Türkçesinde de yapım ekleri dört çeşittir. 1. İsimden İsim Yapan Ekler, 2. İsimden Fiil Yapan Ekler, 3. Fiilden İsim Yapan Ekler, 4. Fiilden Fiil Yapan Ekler. Doğru cevap B’dir.

-gäni: Sebep bildirir. Türkiye Türkçesine “-mak için” şeklinde çevrilebilir: gilås såtgäni båzårga bårdim (kiraz satmak için pazara vardım), sizni körgäni keldik (sizi görmeye geldik). Doğru cevap D’dir.

Miktar zarfları iş ve hareketin miktarını bildirir: piçä (azıcık, biraz), biräz (biraz), säl (biraz, birazcık), äzmunçä (az, azıcık), birmunçä (biraz), ançä (bir hayli), köp (hep, çok), hıylä (hayli, epey), årtıq (çok, fazla), çäksiz (sınırsız), cüdä (çok), eng (en), mol (bol), käm (az, eksik), köp (çok), bütünläy (büsbütün), äksäri (ekseri, çoğunlukla), tämåmän (tamamen).

Könglim birmunçä tinçländi. (Gönlüm biraz rahatladı). Bu närsä xåtinni bütünläy gängrätib qoydi. (Bu şey, kadını büsbütün şaşırttı). Bu täråzi käm tårtyäpti. (Bu terazi eksik tartıyor). Kämpir hıylä uzåqläşgändä, Nurmätcån qıçqırdi. (Yaşlı kadın hayli uzaklaşınca, Nurmetcan bağırdı). Doğru cevap C’dir.

H. Vambery’e göre Özbek kelimesinin tam anlamı “kendi kendinin beği, bağımsız, müstakil” demek olup kelime ‘Öz+bek’ şeklindedir. Bu söz eski Macarlarda mertebe, ünvan sıfatında olan kelimeye karşılıktır ve bu anlamıyla 1150 yılına ait belgelerde kaydedilmiştir. Doğru cevap B’dir.

Batu’nun kardeşi Şeybânî neslinden gelen Ebu’l-Hayr Han (1428-1468), büyük dedesi Özbek Han’ın adını verdiği devleti 1428’de kurarak bağımsızlığını ilan etmiştir. Doğru cevap A’dır.

Buhâra Halk Cumhuriyeti Ruslar tarafından 1924 yılında ortadan kaldırılmıştır. Doğru cevap C’dır.

1924 yılında sınırları etnik temellere göre belirleyen düzenleme ile Harezm, Buhâra ve Türkistan Cumhuriyetleri dağıtılarak bölge toprakları; Özbekistan, Tacikistan, Türkmenistan, Kırgızistan, Kazakistan arasında paylaştırılmıştır. Doğru cevap D’dir.

Moğollarla yapılan savaşlar netice- sinde Ebu’l-hayr Han 1468’de ölmüştür. Doğru cevap E’dir.

29 Aralık 1991 tarihinde düzenlenen referandumla Özbekistan’ın bağımsızlık ilanı onaylanmıştır. Doğru cevap B’dir.

Stefan Wurm Özbek Türkçesini dört ağıza dayandırır;

1. Kıpçak Özbekçesi,
2. Kuzey Özbekçesi,
3. Güney Özbekçesi,
4. Türkmenceleşmiş Özbekçe.

Doğru cevap D’dir.

Aynî, Niyâzî ve Fıtrat üçlüsünün önderliğinde başlayan Çağdaş Özbek şiiri üç döneme ayrılır. İlk dönem olan Cedit Edebiyatı 1910-1938 yılları arasını kapsar. Doğru cevap B’dir.

Özbekistan idari olarak 12 bölge- ye ayrılmıştır. Doğru cevap D’dir.

Özbek Türkçesinde 10 tane ünlü vardır. Doğru cevap E’dir.