ÇAĞDAŞ TÜRK YAZI DİLLERİ I

A) Kâşgârlıya göre Türkmen adı, Türk kelimesine Farsça “mânend” (benzer, gibi) kelimesinin getirilmesiyle oluşmuştur. Dolayısıyla Türkmânend (Türke benzer) sözünden Türkmen şekline dönüşmüştür.

B) A. Vambery’nin, Türk men (ben) “Türküm” şeklindeki izah tarzı da çok fazla taraftar bulan bir görüş değildir.

C) Son devir müelliflerinden Hüseyin Hüsameddin’e göre, men Türkçe büyüklük eki olup, Türkmen “büyük Türk” demektir.

D) Macar Türkolog Vambery’e göre, kelime Türk ile -men’den oluşmuştur ve “Türklük, Türkler” demektir, zira men Türkçede toplayıcı isimler yapan bir ektir.

E) Ünlü Türkolog J. Deny ise, Türk kelimesine -men ekinin gelmesiyle oluştuğunu söyler. “-men, -man” eki üzerine geldiği kelimeye “büyüklük, üstünlük, fazlalık” anlamları katar. Deny’ye göre Türkmen kelimesi de “koyu Türk, saf kan Türk” anlamlarına gelmektedir.

Türkmen Türkçesi, Oğuz grubu şivelerinin doğu kolundandır. Bundan dolayı Oğuz Türkçesinin özellikleri Türkmen Türkçesinin karakteristiğini oluşturur. Ayrıca, Doğu Türkçesinin etkisiyle Kıpçak ve Çağatay Türkçesinin özelliklerini de barındırır. Mesela, Oğuz grubu lehçelerinde görülen b- > v- değişmesi, Türkmen Türkçesinde olmayıp b’ler korunmuştur. (bol- “ol-”, bar “var” vs.). Türkmen Türkçesinin en önemli özelliklerinden birisi de aslî uzun ünlüleri korumuş olmasıdır.

Türkmen Türkçesiyle yazılmış en eski metinlerin, Ahmed Yesevî’nin şiirleri ve Ali’nin Kıssa-i Yûsuf ’u olduğu iddia edilirse de, aslında bunlar Türk dilinin müşterek dönemine ait eserlerdir. Türkmen Türkçesi ise asıl eserlerini XVIII. yüzyıldan itibaren vermeye başlamıştır.

Türkmen Türkçesinin söz varlığının temelini Türkçe sözler oluşturur. Tarihî seyri içerisinde Moğolca, Farsça, Arapça ve Rusçadan kelimeler almıştır.

Türkmen Türklerinin Ruslara karşı bağımsızlık mücadelesi yıllarca devam etmiştir. 1916 yılında Türkistan Türkleri, millî bir ayaklanma başlatmış, ancak bundan da kesin bir sonuç alınamamıştır. Mücadele Bolşevik ihtilalinden sonra da devam etmiştir. 1917’den itibaren Sovyetlerin idaresinde kalan Türkmenistan, Sovyetler Birliği’nin dağılmasından sonra 27 Ekim 1991’de bağımsızlığını ilan etmiştir.

Türkmen Türkleri de, diğer Türk boyları gibi önce Arap, 1927-28 yıllarından itibaren Latin, 1937 yılından sonra da Kiril alfabesini kullanmışlardır. Son yılllarda görülen genel eğilim doğrultusunda, Türkmen-Kiril alfabesinin değiştirilmesi veya tamamen terk edilmesiyle ilgili tartışmalar, 1990’lı yıllarda başlamış ve 12 Nisan 1993’te Türkmenistan Cumhuriyeti, Latin alfabesine geçiş kanununu onaylamıştır.

Türkmen Türkçesi, Mahtımgulı (1730-1780)’nın şiirleri ile bir yazı dili hâline gelir. Klasik edebiyat geleneğinden gelen Mahtımgulı, Çağatay Türkçesini çok iyi bilmesine rağmen, yerel Türkmen ağzını kullanarak yazı dili hâline gelmesini sağlamıştır. Mahtımgulı’dan sonra Seydî, Gurbandurdı Zelilî, Mollanepes, Talibî, Miskin Kılıç gibi şair ve yazarlar oldukça ünlüdür.

Her türlü tartışma ve baskılara rağmen halkın hayatı, edebî eserlerde gerçekçi bir şekilde yansıtılmaya çalışılır. Yirmili yılların edebiyatında, özellikle tiyatro türünde, tarihî temaya eğilim artar. O devir tiyatro eserlerinde tarih basit bir fon olarak ele alınmış, kahramanların tip özelliklerine değil de karıştıkları olaylara önem verilmiştir. Nesir türü gelişmiş, özellikle hikâye türü ön plana çıkmıştır. Ancak bu devirde şiir, diğer türlerin önündedir.

I. cümle 1945-1960 yılları arasındaki Türkmen edebiyatının özelliklerinden biridir.

Aynı zamanda romancı da olan Ata Atacanov dönemin en ünlü şairidir. “Alma Yene Gülleyer (Elma Yine Çiçek Açıyor), Türkmenistan’ın Baharı, Aman Okuva Gidyer, İki Poema, Lirika” adlı eserlerinde sevgiyi taze duygularla yoğurur. 30 civarında eseri yayınlanan şair, daha çok lirik şiirleriyle tanınmıştır. Hece ölçüsüyle birlikte serbest şiir tarzını da kullanmış, ancak bütün eserlerinde ahenge büyük değer vermiştir. Manzum hikâyelerinde sosyal konuları, tiyatrolarında ise günlük konuları işlemiştir.

Türkmenistan'ın batısında Hazar Denizi, kuzeybatısında Kazakistan, kuzeyinde Karakalpakistan, kuzeydoğusunda ise Özbekistan Cumhuriyeti yer almaktadır. Ülkenin güneyde İran, güneydoğuda Afganistan ile sınırı bulunmaktadır.

İş ve hareketin yapıldığı yeri ve yönü belirtir: alıs (uzak), arka, aşaak (aşağı), añrı (öte), bääri (beri), bääriik (beriye), daş (dış), daşarı (dışarı), içeri, içeriik (içeriye), gayra (geri), ileri, içerik (içeriye), garşı (karşı), öñ (ön), üst, yokarı, yokarıık (yukarıya).

Örnek olarak; Daşarı gatı ıssı. (Dışarısı çok sıcak). Bääriik gel! (Beri gel!).

A şıkkında zaman zarfı, C ve D şıkkında nitelik (durum) zarfı, E şıkkında ise miktar zarfı kullanılmıştır.

Nesneleri işaret yoluyla karşılayan zamirlerdir. Türkmen Türkçesinde teklik zamirleri:

buu (bu), şuu (şu), şol/şo (şu), hol (şu), ol (o) ; çokluk zamirleri: bular (bunlar), şular (şunlar), şolar (şunlar), holar (şunlar), olar (onlar).

Hâl ekleri işaret zamirlerine de, isimlere geldiği gibi gelir; ancak araya n girer: munı (bunu), şunda, ondan. İlgi ve yönelme hâllerindeki n nazaldır: munuñ (bunun), şunuñ, onuñ; muña, şuña, oña. “Şol” zamiri hâl eklerini alırken düşer: şonuñ, şonı, şona, şonda, şondan.

Buların ulusına Nigar, ortancısına Gülruh, iñ kiçisine bolsa Cahan diyerdiler. (Bunların büyüğüne Nigâr, ortancasına Gülruh, en küçüğüne ise Cahan derlerdi).

Bahargül, meniñ saña sargacak zadım şular. (Bahargül, benim sana ısmarlayacağım şeyim şunlardır).

Şonı getirip berersinmi? (Şunu getirip verir misin?).

Deny’ye göre Türkmen kelimesi de “koyu Türk, saf kan Türk” anlamlarına gelmektedir. Türkçede buna benzer “kocaman”, “karaman”, “şişman” gibi kelimelerin yapısıyla aynıdır ve ek, üzerine geldiği bu kelimelere üstünlük, fazlalık anlamları katmaktadır. Doğru cevap "C" seçeneğidir.

Türkmenler Oğuz kökenlidir. Diğer Oğuz boyları XI. yüzyılda batıya göç ederken, Türkmenler doğuda kalmıştır. Oğuzların büyük çoğunluğu X. yüzyılda İslamiyeti kabul edince, Müslüman olmayan Oğuzlara Türkmen adını vermişlerdir. Böylece Türkmen adı, Oğuzlarla birlikte anılmıştır. Doğru cevap "D" seçeneğidir.

Türkmen Türkçesinin söz varlığının temelini Türkçe sözler oluşturur. Tarihî seyri içerisinde Moğolca, Farsça, Arapça ve Rusçadan kelimeler almıştır. Alıntı kelimeler genellikle Türkmen Türkçesinin ses ve dilbilgisi kurallarına uymaktadır. Son dönemlerde ise Türkmen Türkçesi kendi imkânları ile kelime üretmeye başlamıştır. Doğru cevap "A" seçeneğidir.

“Hem” edatı çoğunlukla kendisinden önce gelen kelime ile birleşir. Birleşme esnasında -h düşer. Edat, ünlü ile biten kelimelerle birleştiği zaman kelimenin son ünlüsü ile edatın ünlüsü birleşerek uzar: atınaam (< atını hem) “atını da”, oglaam (< oglı hem) “oğlunu da”, çayınaam (< çayını hem) “çayını da”. Doğru cevap "E" seçeneğidir.

Batısında Hazar Denizi, kuzeybatısında Kazakistan, kuzeyinde Karakalpakistan, kuzeydoğusunda ise Özbekistan Cumhuriyeti yer almaktadır. Ülkenin güneyde İran, güneydoğuda Afganistan ile sınırı bulunmaktadır. Doğru cevap "D" seçeneğidir.

Türkmenler Oğuz kökenlidir, Gaznelilerle olan savaşı kazanınca Azerbaycan'a yerleşmişlerdir, Gaznelilerle olan savaşı kazanınca Selçuklu devletini kurmuşlardır,  Gazneli'lerin idaresine girmemişlerdir, Bir dönem Rus hakimiyetine girmişlerdir.

. Türkmen Türkçesi, Oğuz grubu şivelerinin doğu kolundandır ve bundan dolayı Oğuz Türkçesinin özellikleri Türkmen Türkçesinin karakteristiğini oluşturur. Aynı zamanda Doğu Türkçesinin etkisiyle Kıpçak ve Çağatay Türkçesinin özelliklerini de barındırır.

Türkmen Türkçesinin söz varlığının temelini Türkçe sözler oluşturur, Tarihî seyri içerisinde Moğolca, Farsça, Arapça ve Rusçadan kelimeler almıştır, Türkmen Türkçesi asıl eserlerini XVIII. yüzyıldan itibaren vermeye başlamıştır, Türkmen Türkçesinin birçok ağzı vardır, Türkmen-Kiril alfabesinin değiştirilmesi veya tamamen terk
edilmesiyle ilgili tartışmalar, 1990’lı yıllarda başlamış ve 12 Nisan 1993’te Türkmenistan Cumhuriyeti, Latin alfabesine geçiş kanununu onaylamıştır

Mahtımgulı, Seydî, Gurbandurdı Zelilî, Mollanepes, Talibî, Miskin
Kılıç gibi şair ve yazarlar Türkmen edebiyatının bilinen edebiyatçılarıdır.

Baskının azaldığı ve bağımsızlık düşüncelerinin hız kazanmaya başladığı bir dönemdir. Bu dönem eserlerinde genellemelerden ziyade ayrıntılara inilir. Özellikle savaş konusuna ağırlık verilerek kahramanlık teması işlenir. Mevcut düzen ve önceki dönemler artık yavaş yavaş eleştirilmeye başlanır. Altmışlı yıllardan başlayarak hiciv türü canlanır. Bu alanda özellikle Berdi Gulov, Taçmammet Cürdekov ve Gurbangılıç Hıdırov dönemin önemli kalemleridir.