ÇAĞDAŞ TÜRK YAZI DİLLERİ I

1029’lu yıllardan sonra Selçuklular’ın Azerbaycan’a sahip olmasına kadar bu bölgede sırasıyla Urartular, Medler, Persler, Atropatene Krallığı, Romalılar, Ermeniler, Parthlar, Sâsâniler, Bizans, Emeviler, Abbasiler, Şirvanşahlar, Sacoğulları, Revvâdîler, Sellârîler, Şeddâdîler ve Ahmedîliler egemen olmuşlardır. Bu devletlerin egemenlikleri esnasında bölgeye Türk göçleri de olmuştur. Azerbaycan’a ilk Türk göçleri MÖ I. yüzyılda olur. İskitler ve Sakaların büyük göçleri sırasında Türkler ilk kez gelerek buraya yerleşirler. Kıpçak, Bulgar ve Oğuz boylarından değişik Türk oymakları bu topraklara yerleşirler. Bulgarlar, Hazarlar, Sâbirler ve Uygurlar daha sonraları gelip Azerbaycan’a yerleşen Türk boylarıdır.

Doğru cevap A'dır.

Birçok kişi de, Azerbaycan adının Farsça ‘ateş’ anlamına gelen ‘âzer’ sözünden çıktığına inanır. Bu düşünceye göre Azerbaycan ‘ateş ülkesi’ demektir. Eski tarihçiler bu ülkeye ‘Ateşler Ülkesi’ adını vermişlerdir. Adını, yerel petrol kaynaklarının ateşlerini beslediği sayısız Zerdüşt tapınağından almıştır. Arap tarihçisi Taberî, çeşitli halk rivayetlerine dayanarak, ibadet edilen ateşin en büyüğünün burada bulunmasından dolayı bu ülkeye ‘Azerbaycan’ adının verildiğini söylemektedir.

6 Temmuz 1923’te ise Azerbaycan SSCB’ye, Azerbaycan SSC adıyla dâhil edilir.

Azerbaycan sahası dil coğrafyası bakımından Doğu Anadolu, Güney Kafkasya ve Kafkas Azerbaycan’ı, İran Azerbaycan’ı Kerkük ve Irak-Suriye Türkleri bölgelerini içine alır. XIV. yüzyıldan itibaren tek bir çizgi hâlinde günümüze gelen Azerbaycan Türkçesi 1828’de Azerbaycan’ın ikiye ayrılmasıyla kesintiye uğramıştır. Bugün Güney Azerbaycan’da Farsça yazı dili durumundadır. Dolayısıyla Azerbaycan Türkçesinin yazı dili olarak merkezi Kuzey Azerbaycan’dır. Bugünkü Azerbaycan yazı dili öncelikle Bakü, Karabağ ve Tebriz ağızları üçgeni ile Batı Türkçesinin oluşumuna dayanmaktadır. 

Doğru cevap A'dır.

Şireliyef, Azerbaycan edebî dilinin ağızlarını dört grup etrafında toplamaktadır. Bu gruplar şunlardır:

1. Doğu Grubu Ağızları: Bu gruba Bakü, Şamahı, Guba dialektleri, Mugan grubu ve Lenkeran ağızları dâhildir.

2. Batı Grubu Ağızları: Gazah, Karabağ, Gence ve Ayrım ağzı bu grubu oluşturur.

3. Kuzey Grubu Ağızları: Nuha ve Zagalata-Gah ağızlarını içerir.

4. Güney Grubu Ağızları: Bu gruba da Nahçıvan, Ordubad, Tebriz ve Yerevan ağızları dâhildir.

Doğru cevap C'dir.

Azerbaycan’da 1929 yılına kadar Arap alfabesi kullanılmıştır. Latin alfabesi 1922 yılında onaylanmış, ancak Arap alfabesi kullanımdan kalkmamıştır. 1922-1929 arasında iki alfabe yan yana kullanılmıştır. 1939 yılından itibaren Azerbaycan’da Kiril alfabesi kullanılmaya başlanmıştır. 1992 yılından itibaren Latin alfabesi kullanılmaya başlanmış ve bu alfabe 2001’de resmen onaylanmıştır.

Doğru cevap E'dir.

Musiki dalında en büyük isim Üzeyir Hacı Beyli’dir. Hacı Beyli Fuzûlî’nin ‘Leyla ve Mecnûn’ mesnevisini, Azerbaycan millî marşını ve Nuri Paşa kuvvetlerinin Bakü’ye girişi üzerine Ahmed Cevad’ın ‘Çırpınırdın Karadeniz’ adlı şiirini bestelemiş; ayrıca Rüstem ve Şöhrab, Aslı ve Kerem, Şah Abbas, Köroğlu operalarını ve Azerbaycan Musiki Tarihi’ni yazmıştır.

XVII. ve XVIII. yüzyıllarda Aşık Edebiyatı sahasında Kurbanî, Kürenî, Tufarkanlı Abbas, Mevcî, Hasta Kasım, Lezgi Ahmet; klasik edebiyatta Kavsi Tebrizî, Sâib Tebrizî, Nişat Şirvânî, Ağa Mesih Şirvânî, Sâfî, Fazlî, Şâkir, Mehcûr, Molla Penâh Vâkıf gibi şairlerin eserlerinde Azerbaycan Türkçesi dil özelliklerini yoğunlaştırmıştır. Çok zengin bir sözlü edebiyata sahib olan Azerbaycan Türklerinin halk destanları dikkate değerdir. Bunlar içerisinde Varka ve Gülşah, Aşık Garip, Kerem ile Aslı, Abbas ve Gülgez en önemlileridir. Ayrıca Azerbaycan sahasında halk hikayeleri, fıkralar, masallar, efsaneler, bilmeceler oldukça önemli yer tutar

Daha önce SSCB’ye bağlı olan Azerbaycan 30 Ağustos 1991’de bağımsız bir cumhuriyet olarak kurulmuştur. Azerbaycan idarî ve mülkî olarak Bakü, Gence, Zakatala vilayetleriyle Nahcıvan ve Karabağ özerk bölgelerinden meydana gelir. 8.202.500 kişiden oluşan Azerbaycan nüfusunun % 83’ünü Azerbaycan Türkleri oluşturur. Tatar, Meshet, Avar ve diğer Türklerle birlikte nüfusun % 90’ı Türk’tür. Nüfusun % 3.9’unu oluşturan Ruslardan başka, az da olsa Ermeni, Ukraynalı, Yahudi, Gürcü ve Lezgi bulunmaktadır. Azerbaycan’da % 65 oranında sulu tarım yapılmaktadır. Pamuk, tütün ve ipekçilik önemli yer tutar. Önemli ölçüde buğday, çavdar, mısır ve pirinç ekilir. Sebze ve meyve üretiminde de önemli bir ülkedir. Dünyaca meşhur olan havyar üretiminin % 80’ini Azerbaycan Hazar denizindeki ‘Mersin balığı’ndan çıkarılmaktadır. Oldukça önemli bir üzüm ve şarap üreticisi olan Azerbaycan’ın 1.038.800 ha. orman varlığı bulunmaktadır. Yeraltı ve yerüstü kaynakları yönünden Azerbaycan, Türk ülkeleri içerisinde en zengin olanlarından biridir. Bakü civarındaki petrol üretimi BDT ülkelerinin petrol üretiminin % 10’unu oluşturur. Petrolden başka doğal gaz, demir, bakır, kurşun, kükürt, çinko, kobalt ve tuz diğer yeraltı zenginlikleridir. Elektrik ve termo-elektrik santrallerinin yaygın olduğu Azerbaycan’da sanayinin yarısını gıda, tekstil ve giyim eşyaları; geri kalanını da petrole dayalı sanayi oluşturmaktadır.

Doğru cevap E'dir.

Türkiye Türkçesiyle karşılaştırıldığında Azerbaycan Türkçesinde kullanılan ünsüzler ile ilgili şu özellikleri tespit edebiliriz:

1. Kelime başındaki bütün kalın k sesleri, Azerbaycan Türkçesinde g olur: gara, galın, gardaş, gız. Rusça’dan alınan kelimeler bu kuralın dışındadır: kolxoz, kompüter (bilgisayar), kafedra (kürsü).

2. Birden fazla heceli kelimelerin sonundaki bütün kalın k sesleri de g olur: torpag, uzag, olarag, aldıg, alacag. Ancak g ile yazılan bu tür kelimeler telâffuzda x’dir: torpax, uzax, olarax, aldıx, alacax.

3. Kelime sonunda bulunan k sesi, iki ünlü arasında kalınca y’ye; kalın g ise ğ’ye döner: direk-direye, çiçek-çiçeyi, bayrag-bayrağa.

4. Türkiye Türkçesinde d ve t ile başlayabilen ekler, Azerbaycan Türkçesinde sadece d ile başlar: atdır, atdan, gelmişdi, yokdur.

Doğru cevap E'dir.

Şimdiki zaman eki -r, -Ir’dir. Ünlüyle biten fiillerden sonra araya -y- ünsüzü gelir.

Doğru cevap B'dir.

"Xeste oldugum .... size gele bilmedim." Bu cümledeki yüklemin neden gerçekleşmediği bir zarf-fiil grubuyla açıklanmaktadır. Burada oldugum ise bir sıfat-fiil grubudur. Bu sıfat-fiil grubunu zarf-fiil grubuna döndürmek için "üçün" son çekim edatı getirilmelidir. Dolayısıyla B doğru seçenektir.

Azerbaycan Türkçesi, Batı Türkçesinin doğu sahası içinde yer alan ağızlar topluluğu ve bu saha içinde gelişen yazı dilinin adıdır. Dolayısıyla B, doğru seçenektir.

Azerbaycan Türkçesinde öğrenilen geçmiş zaman çekimi için iki yapı bulunmaktadır. Bunlardan ikincisi ise -Ib/-Ub ekiyle yapılır. Ancak 1. şahıslar bu eki almaz. Bu ek üçüncü şahıslarda gel- fiili örneğinde gelib(dir)ler oxuyub(dur)lar şeklinde kullanılırlar. A seçeneğinde bu yapı bulunmaktadır. Dolayısıyla A doğru seçenektir.

C seçeneğinde yavaş köküne +dAn çıkma hâli eki getirilmiştir. Hâl ekleri bir yapım eki değildir. Dolasıyla C doğru seçenektir.

Ünsüz uyumunda tonsuz bir ünsüzden sonra tonsuz, tonludan sonra da tonlu ünsüz gelmelidir. Bu durum yalnızca D seçeneğinde görülmektedir: b tonludur, d de tonludur. Dolayısıyla bu seçenekte ünsüz uyumu vardır. Halbuki diğer seçeneklerde tonsuz k, s ve ş ünsüzlerinden sonra tonlu d sesi gelmiştir. Dolayısıyla D doğru seçenektir.

D seçeneğindeki Abdülhamit Süleyman Çolpan Özbek şairidir. Diğerleri Azerbaycanlı şair ve yazarlardır. Dolayısıyla D doğru seçenektir.

Azerbaycan Türkçesinde “E e” ile gösterilen ünlü ise Türkiye Türkçesindeki e’den daha dar ve kapalı olup e ile i arası kapalı e (é) sesidir. A doğru seçenektir.

A seçeneğinde lampa+nı, B'de vaxt+a, C'de universitet+de, D'de héyret+den şeklinde parçalayabileceğimiz kelimelerde hâl ekleri bulunmaktadır. E seçeneğindeki kelimelerde ise hiçbir hâl eki bulunmaz. Dolayısıyla E doğru seçenektir.

A seçeneğinde aç-anda, B'de gül-üp, D'de yaxınlaş-dıgca ve E'de dur-arag şeklinde parçalayabileceğimiz kelimelerde zarf-fiil ekleri bulunmaktadır. Oysa C seçeneğindeki hiçbir kelimede zarf-fiil eki bulunmaz. C seçeneğindeki getdiyini kelimesinde ise get- fiiline -dıg, -dik/-dug, -dük sıfat-fiil eki üzerine +i 3. teklik şahıs iyelik ve +ni yükleme hâli eki getirilmiştir. Dolayısıyla C doğru seçenektir.