ÇAĞDAŞ TÜRK YAZI DİLLERİ I

1029’lu yıllardan sonra Selçuklular Azerbaycan’a sahip olmuşlardır. Doğru cevap A’dır.

Hun, Kuşan ve Sâbirlerin akını ise MS 486’ya rastlar. Doğru cevap C’dir.

Azerbaycan Türkçesinin özellikleri XIII-XIV. yüzyıllarda doğmaya başlar. Doğru cevap C’dir.

Şireliyef, Azerbaycan edebî dilinin ağızlarını biri olan Doğu Grubu Ağızları’na; Bakü, Şamahı, Guba dialektleri, Mugan grubu ve Lenkeran ağızları dâhildir. Soğru cevap E’dir.

Azerbaycan’da 1929 yılına kadar Arap alfabesi kullanılmıştır. Doğru cevap B’dir.

Azerbaycan’da tiyatro alanında Ahundzâde, Necef Beg Vezirli ve Abdurrahim Bey Hakverdi önemli isimler arasındadır. Doğru cevap C’dir.

Azerbaycan Türkçesinde 9 ünlü bulunmaktadır: “a, e, é, ı, i, o, ö, u, ü”. Doğru cevap D’dir.

Azerbaycan kuzeyden Rusya Federasyonu’na bağlı Dağıstan Özerk Cumhuriyeti, kuzeybatıdan Gürcistan, batıdan Ermenistan, güneybatıdan Türkiye (18 km) ve güneyden İran ile çevrilidir. Doğru cevap C’dir.

Azerbaycan 30 Ağustos 1991’de bağımsız bir cumhuriyet olarak kurulmuştur. Doğru cevap D’dir.

Azerbaycan Türkçesinde 8 adet hal eki vardır;

Yalın hal, ilgi hali, yükleme hali, yönelme hali, bulunma hali, ayrılma hali, vasıta hali, eşitlik hali.

Doğru cevap A’dır.

Orta çağ tarihçilerine göre, ‘Azerbaycan’ sözü Sâsâni padişahı Şâpur’un (240-272) zamanında Nuh neslinden olan ve peygamberlik iddiasında bulunan “Âzerbâz” adından alınmıştır.

Kâşgârlı Mahmûd, “Dîvânü Lügâti’t-Türk” adlı eserinde Azerbaycan sözünü “Âzerbâd” yani “odun (ateşin) âbâd ettiği yer” şeklinde açıklamıştır.

Arap tarihçilerinin Arran ve Şirvan olarak adlandırdıkları Azerbaycan’ın ismi, Mehmed Emin Resulzâde’ye göre Makedonyalı İskender’in kurduğu Yunan-Bahter İmparatorluğu’na karşı bağımsızlığını ilan eden Satrap Atropet’in adından gelir.

Eski tarihçiler bu ülkeye ‘Ateşler Ülkesi’ adını vermişlerdir. Adını, yerel petrol kaynaklarının ateşlerini beslediği sayısız Zerdüşt tapınağından almıştır.

Arap tarihçisi Taberî, çeşitli halk rivayetlerine dayanarak, ibadet edilen ateşin en büyüğünün burada bulunmasından dolayı bu ülkeye ‘Azerbaycan’ adının verildiğini söylemektedir.

Ahmet Caferoğluna göre, Azerbaycan, Atar ve Patar kelimelerinin birleşmesinden meydana gelmiştir. Atar Farsça’da ‘ateş’, pata ise ‘ülke’ demektir

XVIII. yüzyılın başlarından itibaren bölgede Rusların etkisi görülmeye başlar. Rusların Azerbaycan’ı ilk işgali 1722 yılında Nâdir Şâh zamanında olmuştur. Afşar Türklerinden olan Nâdir Şâh, 1735’te Kuzey ve Güney Azerbaycan’da İran hâkimiyetini kurmuştur.

27 Nisan 1920’de Bolşevik Ordusu Azerbaycan’a girer ve 1 Mayıs’ta Bakü’yü ele geçirir.

Azerbaycan XII.-XIV. yüzyıllar arasında sırasıyla Moğolların, Harezmşahların ve Timurluların hâkimiyetine girer.

Oğuzcaya dayalı olarak XIII. asırdan günümüze kadar kullanılan Batı Türkçesi zamanla Osmanlı Türkçesi ve Azerbaycan Türkçesi olarak iki daireye ayrılır. Dolayısıyla Azerbaycan Türkçesi ‘Doğu Oğuzcası’, Osmanlı Türkçesi de ‘Batı Oğuzcası’dır.

Güney Azerbaycan’da Farsça yazı dili durumundadır. Dolayısıyla Azerbaycan Türkçesinin yazı dili olarak merkezi Kuzey Azerbaycan’dır.

Azerbaycan’da 1929 yılına kadar Arap alfabesi kullanılmıştır. Latin alfabesi 1922 yılında onaylanmış, ancak Arap alfabesi kullanımdan kalkmamıştır.

Çok zengin bir sözlü edebiyata sahib olan Azerbaycan Türklerinin halk destanları dikkate değerdir. Bunlar içerisinde  en önemlileridir. 

Azerbaycan’da gazetecilik XIX. yüzyılın ikinci yarısında başlar. Hasan Beg Zerdâbî’nin Ekinci gazetesi, Tiflis’te çıkan Ziyâ, Ziyâ-yı Kafkas, Keşkül ve Şark-ı Rus gazeteleri bu dönemin fikir ve sanat hareketlerini yönlendiren önemli yayın organlarıdır.

Şireliyef, Azerbaycan edebî dilinin ağızlarını dört grup etrafında toplamaktadır. Bu gruplar şunlardır:

1. Doğu Grubu Ağızları: Bu gruba Bakü, Şamahı, Guba dialektleri, Mugan grubu ve Lenkeran ağızları dâhildir.

2. Batı Grubu Ağızları: Gazah, Karabağ, Gence ve Ayrım ağzı bu grubu oluşturur.

3. Kuzey Grubu Ağızları: Nuha ve Zagalata-Gah ağızlarını içerir.

4. Güney Grubu Ağızları: Bu gruba da Nahçıvan, Ordubad, Tebriz ve Yerevan ağızları dâhildir

Azerbaycan hikâye ve romancılığında; Celil Memmedguluzâde, Neriman Nerimanov, Süleyman Sani Ahundov, Seyit Hüseyin, Eli Veliyev, Mirza İbrahimov, İlyas Efendiyev başta gelen isimlerdir.

Bahtiyar Vahapzade, Nebi Hezri, Vakıf Samedoğlu, İslam Seferli, Hüseyin Arif, Eli Kerim, Gasım Gasımzâde, Gabil ve Eliağa Kürçaylı gibi isimler, son dönem Azerbaycan Edebiyatının öncü şairleridir.

Azerbaycan Türkçesinde 9 ünlü bulunmaktadır: “a, e, é, ı, i, o, ö, u, ü”. Türkiye Türkçesinden farklı olarak iki tane e ünlüsü vardır. Azerbaycan alfabesinde “F ә” ile gösterilen “e” Türkiye Türkçesindeki e’den daha geniş ve açık söylenir. “E e” ile gösterilen ünlü ise Türkiye Türkçesindeki e’den daha dar ve kapalı olup e ile i arası kapalı e (é) sesidir. Kapalı e (é) sesi kelimelerin yalnızca ilk hecesinde bulunur: év (ev), yérde (yerde), éşitmedim (işitmedim), sévir (seviyor), kéçit (geçit).

Azerbaycan Türkçesinde Ünsüzlerle İlgili Özellikler Türkiye Türkçesiyle karşılaştırıldığında Azerbaycan Türkçesinde kullanılan ünsüzler ile ilgili şu özellikleri tespit edebiliriz:

1. Kelime başındaki bütün kalın k sesleri, Azerbaycan Türkçesinde g olur: gara, galın, gardaş, gız. Rusça’dan alınan kelimeler bu kuralın dışındadır: kolxoz, kompüter (bilgisayar), kafedra (kürsü).

2. Birden fazla heceli kelimelerin sonundaki bütün kalın k sesleri de g olur: torpag, uzag, olarag, aldıg, alacag. Ancak g ile yazılan bu tür kelimeler telâffuzda x’dir: torpax, uzax, olarax, aldıx, alacax.

3. Kelime sonunda bulunan k sesi, iki ünlü arasında kalınca y’ye; kalın g ise ğ’ye dö- ner: direk-direye, çiçek-çiçeyi, bayrag-bayrağa.

4. Türkiye Türkçesinde d ve t ile başlayabilen ekler, Azerbaycan Türkçesinde sadece d ile başlar: atdır, atdan, gelmişdi, yokdur.

5. Kelime ortasında birbirini takip eden iki tonsuz ünsüzden ikincisi tonlu söylenir: sekkiz yazılır, sekgiz okunur; defter yazılır, defder okunur; seçki yazılır, seçgi okunur.

İstek kipinin rivayet çekiminde “i-miş” hem ekleşmiş hem de ekleşmemiş şekliyle kullanılabilmektedir: geleymişem (geleymişim)   geleymişsen  geleymiş yaza imiş geleymişik  geleymişsiniz  geleymişler

Bayag nahag yere tebietden narazılıg édirdin. (Demin boş yere felekten şikâyet ediyordun).

a. Zaman Zarfları Hareketin olduğu zamanı bildirir. Başlıca zaman zarfları şunlardır: géc (geç), téz (tez), tézden (erkenden, erken, önce), dünen (dün), bu gün, daim, indi (şimdi), seher (seher, sabah), günorta (öğleyin), bir vaxt (bir vakit), sonra, axırda (sonunda), axşam (akşam), hele (hâlâ), bildir (bıldır, geçen yıl), bayag (demin), bayagdan (deminden, önceden), hemişe (her zaman, daima), öten il (geçen yıl), axşamçagı (akşam üzeri), evvel, gabagcadan (önceden, evvelce), gabaglar (önceleri).