ÇAĞDAŞ TÜRK YAZI DİLLERİ I

Azerbaycan Türkçesi, Batı Türkçesinin doğu sahası içinde yer alan ağızlar topluluğu ve
bu saha içinde gelişen yazı dilinin adıdır.

Azerbaycan Türkçesinin özellikleri XIII-XIV. yüzyıllarda doğmaya başlar.

Şireliyef, Azerbaycan edebî dilinin ağızlarını dört grup etrafında toplamaktadır. Bu
gruplar şunlardır:
1. Doğu Grubu Ağızları: Bu gruba Bakü, Şamahı, Guba dialektleri, Mugan grubu ve
Lenkeran ağızları dâhildir.
2. Batı Grubu Ağızları: Gazah, Karabağ, Gence ve Ayrım ağzı bu grubu oluşturur.
3. Kuzey Grubu Ağızları: Nuha ve Zagalata-Gah ağızlarını içerir.
4. Güney Grubu Ağızları: Bu gruba da Nahçıvan, Ordubad, Tebriz ve Yerevan ağızları dâhildir

Çok zengin bir sözlü
edebiyata sahib olan Azerbaycan Türklerinin halk destanları dikkate değerdir. Bunlar içerisinde Varka ve Gülşah, Aşık Garip, Kerem ile Aslı, Abbas ve Gülgez en önemlileridir

Azerbaycan Türkçesinde 9 ünlü bulunmaktadır: “a, e, é, ı, i, o, ö, u, ü”. Türkiye Türkçesinden farklı olarak iki tane e ünlüsü vardır.

Azerbaycan Türkçesinde 23 ünsüz vardır.

Kelime başındaki bütün kalın k sesleri, Azerbaycan Türkçesinde g olur: gara, galın, gardaş, gız. Rusça’dan alınan kelimeler bu kuralın dışındadır: kolxoz, kompüter
(bilgisayar), kafedra (kürsü).
2. Birden fazla heceli kelimelerin sonundaki bütün kalın k sesleri de g olur: torpag,
uzag, olarag, aldıg, alacag. Ancak g ile yazılan bu tür kelimeler telâffuzda x’dir: torpax, uzax, olarax, aldıx, alacax.
3. Kelime sonunda bulunan k sesi, iki ünlü arasında kalınca y’ye; kalın g ise ğ’ye döner: direk-direye, çiçek-çiçeyi, bayrag-bayrağa.
4. Türkiye Türkçesinde d ve t ile başlayabilen ekler, Azerbaycan Türkçesinde sadece d
ile başlar: atdır, atdan, gelmişdi, yokdur.
5. Kelime ortasında birbirini takip eden iki tonsuz ünsüzden ikincisi tonlu söylenir:
sekkiz yazılır, sekgiz okunur; defter yazılır, defder okunur; seçki yazılır, seçgi okunur.
6. Azerbaycan Türkçesinde kelime sonunda b, c, d, g sesleri bulunabilir. Bu durum
Arapça ve Farsça kelimelerde olduğu gibi bazı Türkçe kelimelerin sonunda da olabilir: kitab, elac (ilaç), megsed, kend, reng, alıb, durub, dörd, süd, ac.
54 Çağdaş Türk Yazı Dilleri-I
7. Türkiye Türkçesinde bazı kelimelerin başındaki y sesi Azerbaycan Türkçesinde bulunmaz; y’den sonraki ı ise çok defa i’ye döner: il (yıl), ildırım (yıldırım), ilan (yılan), itir- (yitir-), ulduz (yıldız), uca (yüce), üzük (yüzük), üz (yüz), ürek (yürek).
8. Kelime içinde o’dan sonra gelen v telâffuz edilmez; bunun yerine o uzatılır: çovdar
yazılır, çōdar okunur, dovşan yazılır, dōşan okunur.
9. Azerbaycan Türkçesinde bazı ünlüyle başlayan kelimelerin başında bir h sesi türemiştir: hür- (ür-), hürk-(ürk-), hör- (ör-), hörgü (örgü), hörümcek (örümcek),
hayva (ayva).
10. Bazı ön ses b’ler m’dir: men (ben), min (bin), muna (buna), moynuz (boynuz).
11. Azeri Türkçesinde bol miktarda göçüşme olayı görülür: yarpax (yaprak), arvad
(avrat), körpü (köprü), torpax (toprak), eskik (eksik), öskür- (öksür-).
12. Türkiye Türkçesinde bazı kelimelerin ön sesindeki p- Azerbaycan Türkçesinde bolur. biş- (piş-), barmag (parmak), bars (pars), bahalı (pahalı). Bazı kelimelerde de
Türkiye Türkçesindeki ön ses b- Azerbaycan Türkçesinde p- olur: pez (bez), palçıg
(balçık ), pütün (bütün), paxlava (baklava).
13. Türkçe kelimelerin sonundaki -AğI ses grubu Azerbaycan Türkçesinde -Ov biçimine dönüşmüştür: buxov (bukağı), bülöv (bileği), buzov (buzağı), gırov (kırağı).
14. Arapça ve Farsçadan Türkiye Türkçesine alınan kelimelerde iki ünsüz arasında
ünlü türemesi görülürken; Azerbaycan Türkçesinde bu kelimeler, çoğunlukla asıl
şekillerini korurlar: esr (asır), dövr (devir), üzr (özr), hökm (hüküm), vaxt (vakit),
gövm (kavim), gövs (kavis), esl (asıl)

İstek kipinin eki -A’dır. Ünlüyle biten fiillerden sonra araya -y- girer.

gelesi gonag (gelecek misafir)

yaxşı adam (iyi adam)

Kâşgârlı Mahmud, ‘’Dîvânü Lügâti’t-Türk’’ adlı eserinde Azerbaycan sözünü ‘’Âzerbâd’’ yani ateşin bulunduğu yer biçiminde açıklamıştır. Seçenekte belirtilen açıklamayı R. Gurban yapmıştır.

Azerbaycan’da 1929 yılına kadar Arap alfabesi kullanılmıştır. Latin alfabesi 1922 yılında onaylanmış, ,ancak Arap alfabesi kullanımdan kalkmamıştır. 1922-1929 yılları arasında iki alfabe birlikte yan yana kullanılmıştır. 1939 yılından itibaren Azerbaycan’da Kiril alfabesi kullanılmaya başlanmıştır. 1992 yılından itibaren latin alfabesi kullanılmaya başlanmış ve bu alfabe 2001’de resmen onaylanmıştır.

 

Nahçıvan, Ordubad, Tebriz, Yereban ağızları Güney Grubu Ağızlarına dahildir.

Mirza Fethali Ahundzâde, komedi türünde tiyatro eserleriyle Türk Moliere’si diye adlandırılır.

Üzeyir Hacı Beyli, Fuzuli’nin Leyla ve Mecnun adlı mesnevisini, Azerbaycan milli marşını, Çırpınırdın karadeniz şiirini bestelemiştir. Rüstem ile Şöhrab, Aslı ile Kerem, Şah Abbas, Köroğlu operalarını ve Azerbaycan Musiki Tarihi’ni yazmıştır.

1908 Meşrutiyeti’nden sonra Türkiye’de güçlenen Türkçülük akımı Azerbaycan edebiyatçıları üzerinde de etkili olur.  Ziya Gökalp’le aynı fikirleri savunan Hüseyinzâde Ali Bey, Türkçülük akımının önderlerinden olup Azerbaycan kültür hayatında derin etkiler bırakmıştır. Azerbaycan’da yazdığı yazılarda Türk dünyasının ortak dilinin İstanbul ağzına dayanması gerektiğini savunmuştur. Ziya Gökalp’in ‘’ Türk milletindenim, İslam ümmetindenim, Garp medeniyetindenim’’ düsturunun fikir çerçevesini çizerek yazılarında Türkçü bir hayatı, İslam dinine saygıyı esas alarak Avrupa medeniyetinden faydalanmayı temel görüş olarak savunmuştur. ‘’Türk kanlı, İslam imanlı ve Frenk kıyafetli olalım’’ sözüyle bunu özetlemiştir.

Azerbaycan Cumhuriyeti,  Rusya Federasyonuna bağlı Dağıstan Özerk Cumhuriyeti, Gürcistan, Ermenistan, İran ve Türkiye ile çevrilidir. Kırgızistan ile sınırları yoktur.

Büyük ünlü uyumu, yalın veya eklerle uzatılmış Türkçe kelimelerde, ilk hecede bulunan ünlünün taşıdığı kalınlık-incelik niteliğinin diğer hecelerde de devam etmesi kuralıdır. (Kalın: a / ı / o / u – ince: e, é / i / / ö / ü) oxuram / okurum kelimesi büyük ünlü uyumuna uymaktadır.

kendde: bulunma hali, pambıgı: yükleme hali, menimle: vasıta hali, fındıgdan: ayrılma hali, körpünün: ilgi hali

Almamagdayıg: şimdiki zamanın olumsuz şekli

Oxumayıblar: öğrenilen geçmiş zamanın olumsuz şekli

Yazmayacayıg: gelecek zamanın olumsuz şekli

Gelmemekdeyem: şimdiki zamanın olumsuz şekli

Gerek oxuyasan: gereklilik kipinin olumsuz şekli