ÇAĞDAŞ TÜRK YAZI DİLLERİ I

Türk Dil ve Lehçelerinin tasnifinde Kırgız, Kazak, Tatar, Başkurt, Nogay, Kumuk, Karaçay-Balkar ve Karaim lehçeleri Kıpçak grubunu oluşturur. B doğru seçenektir.

XIX-XX. yüzyıla kadar, kendi tabiî çizgisinde oluşup gelişen üç temel yazı dili kolu mevcut iken Sovyetler Birliğinin takip ettiği “böl parçala-yönet” siyaseti ile bu sayı, günümüzde yirmiyi aşmıştır. Sovyet yönetimi kendi temel felsefesine aykırı olarak Türk boyları arasında mikro milliyetçiliği teşvik etmiş ve boyların ağızlarını yazı dili durumuna getirmiştir. Türk ağız ve lehçelerini yazı dili durumuna getirme düşüncesinin teorisyeni İlminskiy’dir. İlminskiy, Türk ülkelerinde ve bölgelerinde açılan Rus okulları vasıtasıyla, Türk çocuklarını Ruslaştırmayı ve Hristiyanlaştırmayı amaçlıyordu. Bunun için de Türkler için açılan okullarda bir yandan Rusça öğretilirken öte yandan da Türk boylarının ağız ve lehçeleri, birbirinden farklı Kiril (Rus) alfabeleri ile müstakil birer dil gibi öğretiliyordu. A doğru seçenektir.

Türk lehçeleri ile ilgili ilk eser, Kâşgârlı Mahmûd’un Dîvânü Lügâti’t-Türk’üdür. Kâşgarlı eserinde Türk dilini Doğu ve Batı grubu şeklinde iki temel kola ayırmaktadır. Doğu koluna Hâkâniye adını veren Kâşgârlı, bununla Kâşgâr ile Balasagun civarındaki yazı dilini kastetmektedir. Ayrıca, Karluk, Çigil, Yağma, Argu, Tohsı ve Uygur ağızlarını da Doğu grubuna dahil etmektedir.

Bekir Çobanzâde, 1926’da Bakü’de toplanan Türkoloji Kongresinde ve 1927’da yayınladığı “Türk-Tatar Diyalektolojisi” (Bakü 1927) adlı eserinin girişinde lehçe tasnifleri konusu üzerinde durmuştur. Ancak Çobanzâde’nin çalışmaları tasnif yapmaktan çok, yapılan tasnifleri tahlil etmeye yöneliktir. Daha sonra birçok Avrupalı ve Rus Türkolog, Türk lehçelerini tasnif etmeye çalışmıştır. Bunların en önemlileri, Radloff, Korş, Samoyloviç, Räsänen ve Baskakov’dur. Berezin zamanında lehçe araştırmaları henüz başlangıç devrini yaşadığı için, asıl tasnif çalışmalarını Radloff ile başlatmak daha doğru olacaktır.

Türk lehçeleri ile ilgili ilk eser, Kâşgârlı Mahmûd’un Dîvânü Lügâti’t-Türk’üdür. Kâşgarlı eserinde Türk dilini Doğu ve Batı grubu şeklinde iki temel kola ayırmaktadır. Doğu koluna Hâkâniye adını veren Kâşgârlı, bununla Kâşgâr ile Balasagun civarındaki yazı dilini kastetmektedir. Ayrıca, Karluk, Çigil, Yağma, Argu, Tohsı ve Uygur ağızlarını da Doğu grubuna dahil etmektedir.

Bekir Çobanzâde, 1926’da Bakü’de toplanan Türkoloji Kongresinde ve 1927’da yayınladığı “Türk-Tatar Diyalektolojisi” (Bakü 1927) adlı eserinin girişinde lehçe tasnifleri konusu üzerinde durmuştur.

Reşit Rahmeti Arat, bütün bu tasnif denemelerini incelemiş ve 1953 yılında, Türkiyat Mecmuası’nda yazdığı “Türk Şivelerinin Tasnifi” adlı uzun makalesinde, dil özellikleri ile birlikte tarihî-kavmî-coğrafî esasları da göz önüne alarak önemli bir tasnif ortaya koymuştur. Doğru cevap D seçeneğidir.

Arat’tan sonra önemli bir tasnif de Talat Tekin tarafından yapılmıştır. Tekin, kendisinden önce yapılmış olan tasnifleri değerlendirmiş, eksik yönlerini ortaya koyduktan sonra kendi tasnifini vermiştir. Tekin’in tasnifinde Halaç Türkçesi, Çuvaşça gibi eski bir lehçe olarak kabul edilmekte ve Türk lehçeleri on iki ana gruba ayrılmaktadır. B doğru seçenektir.

Seçeneklerdeki daglı grubu isimlendirmesi Türkiye, Azerbaycan, Türkmenistan gibi Güney-batı Oğuz grubu lehçeleri için kullanılır. Dolayısıyla C doğru seçenektir.

Türk Dil ve Lehçeleri tasnifinde r grubuna giren tarihi Bulgar Türkçesi'nin (Tuna ve Volga Bulgarları) günümüzdeki temsilcisi Çuvaşça'dır. Dolayısıyla A doğru seçenektir.

Türk lehçeleri ile ilgili ilk eser, Kâşgârlı Mahmûd’un Dîvânü Lügâti’t-Türk’üdür. Kâşgarlı eserinde Türk dilini Doğuve Batıgrubu şeklinde iki temel kola ayırmaktadır. Dolayısıyla E doğru seçenektir.

Özbekistan'ın komşuları Kazakistan, Kırgızistan, Tacikistan, Türkmenistan, Afganistan'dır. Azerbaycan Özbekistan'a komşu değildir.

E seçeneğindeki Uygur Türkleri Doğu Türklüğü içinde yer alır. Diğerleri ise Batı Türklüğüne mensupturlar. Dolayısıyla E doğru seçenektir.

Türk lehçebiliminin kurucusu sayılan Wilhelm Radloff başta olmak üzere, Lazar Budagov, P. M. Melioransky ve J. Németh gibi yabancı kökenli Türkologlar Türk dilinin kolları için lehçe karşılığında “dialekt” ya da “nareçie” terimlerini kullanmışlardır.

Lehçe, dilin yazılı metinlerle takip edilemeyen çok eski bir döneminde ayrılan ve önemli sesbilgisi (fonetik) ve şekilbilgisi (morfoloji) farklılıkları gösteren koludur.

Konuşma dillerinin yazı diline dönüşmesi “seçilme, standartlaşma, yaygınlaşma ve kabul” aşamalarından geçmesiyle mümkündür.

Türkiye Türkçesi, Azerbaycan Türkçesi, Türkmen Türkçesi ve Gagavuz Türkçesi adı verilen dört ayrı yazı dilini doğuran Oğuz Türkçesi’dir.

Türk dili lehçelerden Karluk/Doğu grubu Uygur ve Özbek lehçelerinden oluşmaktadır.

Kâşgârlı’ya göre Batı grubu, bütün Oğuz grubu lehçeleri ile Kırgız, Kıpçak, Peçenek ve Bulgar dillerinden oluşur.

Türk lehçe gruplarını adlandırmak için çok değişik tabirler kullanılmıştır. Bunları gruplar hâlinde şöyle özetleyebiliriz: coğrafi yönlere göre, coğrafi adlara göre, boy adlarına göre, dil özelliklerine göre, tabirlerin karışık kullanılmasına göre.