ÇAĞDAŞ TÜRK YAZI DİLLERİ I

Şive, metinlerle takip edilebilen dönemde ayrılan ve lehçeye göre daha az sesbilgisi ve şekilbilgisi farklılıkları gösteren koludur.

Kuzeydoğu dil ailesi: Altay, Hakas ve Tuva Türkçe'lerinden oluşur. Tablo 2.1

Türk ağız ve lehçelerini yazı dili durumuna getirme düşüncesinin teorisyeni İlminskiy’dir.

Oğuz/Batı Tablo 2.1.

Reşit Rahmeti Arat, bütün bu tasnif denemelerini incelemiş ve 1953 yılında, Türkiyat Mecmuası’nda yazdığı “Türk Şivelerinin Tasnifi” adlı uzun makalesinde, dil özellikleri ile birlikte tarihî-kavmî-coğrafî esasları da göz önüne alarak önemli bir tasnif ortaya koymuştur.

1. r-l grubu: Çuvaşça 2. hadaq grubu: Halaçça 3. ataq grubu: Yakutça 4. adaq grubu: Tuvaca ( Karagas diyalekti ile birlikte) 5. azaq grubu: Hakasça, Orta Çulım, Mrass, Taştıp, Matur ve Yukarı Tom diyalektleri; Sarı Uygurca 6. taġlıġ grubu: Kuzey Altay diyalektleri (Tuba, Kumandū, Çalkandū, Aşağı Çulım, Kondon, Aşağı Tom) 7. tūlu grubu: Altayca (Güney diyalektleri: Asıl Altay, Telengit, Teleüt) 8. tōlū grubu: Kırgızca 9. taġlıq grubu: Özbekçe, Yeni Uygurca 10. tawlı grubu: Tatarca, Başkurtça, Kazakça, (Karakalpakça ile birlikte) Nogayca, Kumukça, Karaçayca-Balkarca, Baraba Tatarcası, Kırım Tatarcası 11. taġlı grubu: Salarca 12. dağlı grubu: Türkmence, Horasanî, Özbekçenin Harezm-Oğuz diyalektleri, Azeri (Kaşgay-Aynallu, Kerkük, Erbil diyalektleri ile birlikte), Türkçe (Gagauz ile birlikte) (Tekin 1989; 141-168).

Julius NEMETH, Türkische Grammatik. Sammlung Göschen, Berlin-Leipzig, 1917.

Cemal VELİDİ, Türk-Tatar tilleriniñ yazmışı. Bizniñ Yul II, 1 (13), Kazan 1923, s. 22-27.

Güney şiveleri:

1. Türkmen şivesi.

2. Azerbaycan şivesi.

3. Kafkasya şiveleri.

4. Anadolu şiveleri:

a) Hüdavendigâr şivesi, b) Karaman şivesi.

5. Kırım şivesi.

6. Osmanlı şivesi

Oğuz-Selçuk bölümü: Eskilerden : 1. Selçuk, 2. Eski Osmanlı'dan oluşur.

Lehçe, dilin yazılı metinlerle takip edilemeyen çok eski bir döneminde ayrılan ve
önemli sesbilgisi (fonetik) ve şekilbilgisi (morfoloji) farklılıkları gösteren koludur.

Ağız ise, bir şive, bir yazı dili alanı içinde mevcut olan farklı konuşma biçimleridir. (Elazığ, Aydın, Trabzon ağzı gibi).

Türk boyları ve lehçeleri arasındaki karışma ve geçişmeler dolayısıyla, lehçeleri bütünüyle birbirinden ayırmak da oldukça zordur.
Türk lehçelerinin tam ve bilimsel bir tasnifinin yapılabilmesi için;
1) Her lehçenin dilbilgisi bakımından ayrıntılı olarak incelenmesi,
2) Lehçelerin bütün yönleriyle karşılaştırılması, birleşen ve ayrılan yönlerinin ortaya
konması,
3) Lehçelerde görülen dil özelliklerinin, o lehçeyi konuşan boya ait olup olmadığının,
tarihî ve etnolojik araştırmalarla tespit edilmesi,
4) Her bir lehçenin en eski ve en yeni dil malzemesinin karşılaştırılması ve böylece, o
lehçenin tarihî gelişimi ile eğiliminin tespit edilmesi gerekir

Çuvaş ve Yakut lehçeleri dışında kalan Türk dili, VII. yüzyıldan XIII. yüzyıla kadar tek
yazı dili hâlinde yaşamıştır. Ancak bu tek yazı dili, farklı ağızların yokluğu anlamına gelmez. Eski Türkçe üzerinde önemli çalışmaları bulunan A. Von Gabain, Eski Türkçe içinde
beş ayrı diyalektin varlığından söz eder. (Gabain 1988; 1-4) Zeynep Korkmaz bir araştırmasında Eski Türkçedeki Oğuzca özellikleri tespit etmiştir. (Korkmaz 1975; 433-446) Dîvânü
Lügâti’t-Türk’te Kâşgârlı Mahmûd da değişik boyların ağız özelliklerini kaydetmiştir

Türk lehçeleri ile ilgili ilk eser, Kâşgârlı Mahmûd’un Dîvânü Lügâti’t-Türk’üdür.
Kâşgarlı eserinde Türk dilini Doğu ve Batı grubu şeklinde iki temel kola ayırmaktadır.
Doğu koluna Hâkâniye adını veren Kâşgârlı, bununla Kâşgâr ile Balasagun civarındaki
yazı dilini kastetmektedir. Ayrıca, Karluk, Çigil, Yağma, Argu, Tohsı ve Uygur ağızlarını da
Doğu grubuna dahil etmektedir. Kâşgârlı’ya göre Batı grubu ise, bütün Oğuz grubu lehçeleri ile Kırgız, Kıpçak, Peçenek ve Bulgar dillerinden oluşur.

IV. Karluk Grubu
1. Karluk-Uygur bölümü:
Eskilerden:
1. Kara-Hanlılar Devleti Türk dili (Dîvânü Lügâti’t-Türk, Kutadgu Bilig),
2. Kara-Hanlılar devrinden sonraki Türk dili (Hîbetü’l-Hakâyık, Kısasü’l-Enbiyâ).

TÜRK DİLLERİNİN DOĞU HUN DALI
I. Uygur Grubu
1. Uygur-Tukyu bölümü:
a. Eskilerden:
1. Orhun âbidelerinin eski Oğuz dili (= Tukyu),
2. Eski Uygur.
b. Bugünkülerden:
3.Tuva, (= Urenhay, Soyot, Soyon),
4. Karagas (Tofa).
2. Yakut bölümü:
Bugünkülerden:
1. Hakas (bütün şiveleri),
2. Kamas,
3. Küerik,
4. Şor,
5. Altay dilinin şimâl şiveleri (Tuba, Şalkanduu, Kumandı),
6. Sarı Uygur.
II. Kırgız-Kıpçak Grubu
Bugünkülerden:
1. Kırgız,
2. Altay (Altay, Teleüt, Telengit şiveleri).

G. J. Ramstedt’in Tasnifi
I (A). Çuvaş dili
(tu<tai)
II (B). Yakut dili
(tıa<ta<tai)
III(C). Kuzey Grubu
1. d- bölümü (taġ)
1. Urenhay, Soyot.
2. Karagas
2. z- bölümü
3. Koybal, Şor.
4. Çolım.
3.y- bölümü (to veya tu<taġ)
5. Baraba
6. Altay (Altay Kalmıkları, Teleüt, Lebed, Kumandı)

IV(D). Doğu Grubu
(y<d, taġ)
1. Sart (Buhâra, Hive)
2. Doğu Türkistan (Yârkend, Kâşgâr, Turfan, Hami, Tarançı, Çağatay)
V(F). Güney Grubu
(daġ ve da<taġ)
1. Türkmen (Türkmenistan, Stavropol)
2. Türk veya Osmanlı

G. J. Ramstedt’in Tasnifi
I (A). Çuvaş dili
(tu<tai)
II (B). Yakut dili
(tıa<ta<tai)
III(C). Kuzey Grubu
1. d- bölümü (taġ)
1. Urenhay, Soyot.
2. Karagas
2. z- bölümü
3. Koybal, Şor.
4. Çolım.
3.y- bölümü (to veya tu<taġ)
5. Baraba
6. Altay (Altay Kalmıkları, Teleüt, Lebed, Kumandı)

VI. ol- Grubu (Türkmen, Güneybatı)
Bu grubun hususiyetleri şunlardır:
1. z (do ouz),
2. y<d (aya o <ada o),
3. ol-,
4. -i (dai<tai),
5. -Ø <-i (dailı<tailıi),
6. g- (oalan).
Bu gruba şu şiveler dahildir:
1. Hive Cumhuriyeti ahalisi,
2. Buhârâ Cumhuriyeti ahalisi,
3. Afganistan Türkistanı,
4. Türkmenistan Cumhuriyeti,
5. İran (Azerbaycan, Esterâbâd, Horasan vb.),
6. Azerbaycan Cumhuriyeti,
7. Ermenistan Cumhuriyeti,
8. Gürcistan Cumhuriyeti,
9. Anadolu,
10. Suriye (Kuzey kısmı),
11. İstanbul ve civarı,
12. Balkan Yarımadası,
13. Besarabya,
14. Kırım (Güney sahili),
15. Türkmen (Stavropol = Kuzey Kafkasya, Astırhan).