ÇAĞDAŞ TÜRK YAZI DİLLERİ I

Türk lehçebiliminin kurucusu sayılan Wilhelm Radloff başta olmak üzere, Lazar Budagov, P. M. Melioransky ve J. Németh gibi yabancı kökenli Türkologlar Türk dilinin kolları için lehçe karşılığında “dialekt” ya da “nareçie” terimlerini kullanmışlardır. Bolşevik İhtilali (1917) ve Radloff’un ölümünden sonra (1918), Rus Türkologlar lehçe (nareçie/dialekt) terimi yerine ‘dil’ anlamına gelen “yazık” terimini kullanmaya başlamış ve Türk dilinin her bir kolu ayrı bir dil olarak değerlendirilmeye alınmıştır. Doğru cevap D’dir.

Bugün Türkiye Türkçesi, Azerbaycan Türkçesi, Türkmen Türkçesi ve Gagavuz Türkçesi adı verilen dört ayrı yazı dilini doğuran Oğuz Türkçesi, Kâşgârlı Mahmûd’un yaşadığı XI. yüzyılda henüz yazı dili hâline gelmemiştir. Ancak Kâşgârlı Mahmûd Dîvânü Lügâti’t-Türk adlı eserinde, Oğuz Türkçesinin bazı temel özellikleri ile temayüllerini açıkça belirtmiştir. Doğru cevap A’dır.

Türk lehçeleri ile ilgili ilk eser, Kâşgârlı Mahmûd’un Dîvânü Lügâti’t-Türk’üdür. Kâşgarlı eserinde Türk dilini Doğu ve Batı grubu şeklinde iki temel kola ayırmaktadır. Doğu koluna Hâkâniye adını veren Kâşgârlı, bununla Kâşgâr ile Balasagun civarındaki yazı dilini kastetmektedir. Ayrıca, Karluk, Çigil, Yağma, Argu, Tohsı ve Uygur ağızlarını da Doğu grubuna dahil etmektedir. Kâşgârlı’ya göre Batı grubu ise, bütün Oğuz grubu lehçeleri ile Kırgız, Kıpçak, Peçenek ve Bulgar dillerinden oluşur. Doğru cevap C’dir.

Türk lehçeleri yönlere göre şöyle tasnif edilmektedir: 1. Güneybatı Grubu: Anadolu ve civarındaki, Kafkasya, Azerbaycan, Türkmenistan ve Güney Kırım’da konuşulan lehçeler. 2. Kuzeybatı Grubu: İdil havzası, Sibirya, Kuzey Kafkasya, Kuzey Kırım, Batı Türkistan, Doğu Türkistan’ın bir kısmı, Altayların bir kısmı ve Afganistan’daki bazı ağızlar. 3. Güneydoğu Grubu: Doğu ve Batı Türkistan’ın bir kısmında konuşulan lehçeler. 4. Orta Grup: Hive ve çevresinin bir bölümü. 5. Kuzeydoğu Grubu: Altayların bir bölümü. Doğru cevap D’dir.

Türk Lehçelerinin Tasnifine Esas Olan Ses Özellikleri; Bugüne kadar yapılan lehçe tasniflerinde, tasniflere esas alınan belli başlı ses özellikleri şunlardır: 1. Aslî veya gelişme yolu (mesela d>z) ile meydana gelen z sesinin korunması veya r sesine dönüşmesi. 2. t ve d sesleri ile d sesinin z veya y şeklinde gelişmesi. 3. Tek heceli sözlerin sonundaki -g/ġ sesinin korunması veya -v (-u) olması. 4. Birden fazla heceli sözlerin sonundaki -g/ġ sesinin korunması veya sedasızlaşarak -k/-k olması yahut düşmesi. 5. Çekim eklerinin başındaki g-/ ġ - sesinin korunması veya düşürülmesi. 6. Kelime başındaki y-/s- seslerinin durumu. 7. ol- ve bol- söz farkı da zaman zaman kullanılmakla birlikte bu fiil, tasnifin esasına ait olmayıp daha çok, bir tek lehçe grubunu karakterize eder. 8. -GAn sıfat-fiili de başındaki g-/ ġ - sesi dolayısıyla tasniflerde kullanılmıştır. Doğru cevap A’dır.

Uzak Lehçe Grupları; I. r Grubu (r-z, l-ş, s-y) (Çuvaş). II. t Grubu (t-d, s-y) (Yakut). Yakın Lehçe Grupları I. d Grubu (adak , tai, tailıi, kalian (Sayan) II. z Grubu (azak, tai, tailıi, kalian (Abakan) III. tav Grubu (ayak, tav, tavlı, kalian (Kuzey) IV. tailı Grubu (adak, tai, tailı, kalian (Tom) V. tailıi Grubu (ayak, tai, tailıi, kalian (Doğu) VI. dağlı Grubu (ayak, dağ, dağlı, kalan (Güney) Doğru cevap E’dir.

Wilhelm Radloff’un Tasnifi I. Doğu Şiveleri 1. Asıl Altay şiveleri: a) Altay şivesi, b) Teleüt şivesi. 2. Baraba şivesi. 3. Kuzey Altay şiveleri: a) Lebed şivesi, b) Şor şivesi. 4. Abakan şiveleri: a) Asıl Abakan şiveleri (Sagay, Koybal, Kaça), b) Yüs ve Kızıl şivesi, 5. Küerik (Çolım) şivesi. 6. Soyon şivesi. 7. Karagas şivesi. 8. Uygur şivesi. II. Batı şiveleri: 1. Kırgız şiveleri: a) Kara-Kırgız şivesi, b) Kazak-Kırgız şivesi, c) Kara-Kalpak şivesi. 2. İrtiş şiveleri: a) Turalı şivesi, b) Kürdak şivesi, c) Tobol ve Tümen şiveleri. 3. Başkırt şivesi: a) Ova Başkırt şivesi, b) Dağ Başkırt şivesi. 4. Volga veya Doğu Rusya şiveleri: a) Mişer şivesi, b) Kama şivesi, c) Simbir şivesi, d) Kazan şivesi, e) Belebey şivesi, f) Kasım şivesi. III. Orta Asya şiveleri: 1. Tarançı şivesi. 2. Hami şivesi. 3. Aksu şivesi. 4. Kaşgar şivesi. 5. Çağatay şiveleri: a) Kuzey Sart şivesi, b) Kokand şivesi, c) Zerefşan ovası şivesi, d) Buhara şivesi, e) Hive Şivesi. IV. Güney şiveleri: 1. Türkmen şivesi. 2. Azerbaycan şivesi. 3. Kafkasya şiveleri. 4. Anadolu şiveleri: a) Hüdavendigâr şivesi, b) Karaman şivesi. 5. Kırım şivesi. 6. Osmanlı şivesi. Doğru cevap B’dir.

J. Ramstedt’in Tasnifi; I (A). Çuvaş dili (tu<tai) II (B). Yakut dili (tıa<ta<tai) III(C). Kuzey Grubu 1. d- bölümü (taġ) 1. Urenhay, Soyot. 2. Karagas 2. z- bölümü 3. Koybal, Şor. 4. Çolım. 3. y- bölümü (to veya tu<taġ) 5. Baraba 6. Altay (Altay Kalmıkları, Teleüt, Lebed, Kumandı) IV(D). Doğu Grubu (y<d, taġ) 1. Sart (Buhâra, Hive) 2. Doğu Türkistan (Yârkend, Kâşgâr, Turfan, Hami, Tarançı, Çağatay) V(F). Güney Grubu (daġ ve da<taġ) 1. Türkmen (Türkmenistan, Stavropol) 2. Türk veya Osmanlı. Doğru cevap D’dir.

Samoyloviç’in Tasnifi; D- Grubu (Uygur, Kuzeybatı) Bu grubun hususiyetleri şunlardır: 1. z (to ouz), 2. d (ada o), 3. bol-, 4. -i (tailıi), 5. i- (oalian). d sesinin değişik şekillerine (d, t, z) göre, bu grup üç bölüme ayrılır ve bunlara dahil şiveler şunlardır: A. d- bölümü a. Eskilerden: 1. Orhun, 2. Uygur. b. Bugünkülerden:  1. Soyon (Soyot ve Urenhay), 2. Karagas, 3. Salar. B. t- bölümü Yakut C. z- bölümü 1. Sarı Uygur, 2. Kamasin, 3. Koybal, 4. Sagay, 5. Kaça, 6. Beltir, 7. Şor, 8. Kızıl, 9. Küerik. Doğru cevap D’dir.

Türk Dillerinin Doğu Hun Dalı; I. Uygur Grubu 1. Uygur-Tukyu bölümü: a. Eskilerden:  1. Orhun âbidelerinin eski Oğuz dili (= Tukyu),  2. Eski Uygur. b. Bugünkülerden: 3.Tuva, (= Urenhay, Soyot, Soyon), 4. Karagas (Tofa). 2. Yakut bölümü: Bugünkülerden: 1. Hakas (bütün şiveleri), 2. Kamas, 3. Küerik, 4. Şor, 5. Altay dilinin şimâl şiveleri (Tuba, Şalkanduu, Kumandı), 6. Sarı Uygur. II. Kırgız-Kıpçak Grubu Bugünkülerden: 1. Kırgız, 2. Altay (Altay, Teleüt, Telengit şiveleri). Doğru cevap C’dir.

Çuvaş ve Yakut lehçeleri dışında kalan Türk dili, VII. yüzyıldan XIII. yüzyıla kadar tek yazı dili hâlinde yaşamıştır

Eski Anadolu Türkçesi döneminde görülen küçük ağız farklılıkları, zamanla belli doğrultularda gelişmiş veya körelmiş, buna coğrafi ve siyasi faktörler de eklenince, Azerbaycan Türkçesi ayrı bir yazı dili olarak ortaya çıkmıştır.

Bugün Türk dünyasında gayritabiî bir şekilde oluşan ve sayısı yirmiyi aşan yazı dilinin varlığı, bu Sovyet-Rus siyasetinin bir sonucudur. XIX-XX. yüzyıla kadar, kendi tabiî çizgisinde oluşup gelişen üç temel yazı dili kolu mevcut iken Sovyetler Birliğinin takip ettiği “bölparçala-yönet” siyaseti ile bu sayı, günümüzde yirmiyi aşmıştır. Sovyet yönetimi kendi temel felsefesine aykırı olarak Türk boyları arasında mikro milliyetçiliği teşvik etmiş ve boyların ağızlarını yazı dili durumuna getirmiştir.

Türk lehçeleri ile ilgili ilk eser, Kâşgârlı Mahmûd’un Dîvânü Lügâti’t-Türk’üdür. Kâşgarlı eserinde Türk dilini Doğu ve Batı grubu şeklinde iki temel kola ayırmaktadır. Doğu koluna Hâkâniye adını veren Kâşgârlı, bununla Kâşgâr ile Balasagun civarındaki yazı dilini kastetmektedir. Ayrıca, Karluk, Çigil, Yağma, Argu, Tohsı ve Uygur ağızlarını da Doğu grubuna dahil etmektedir. Kâşgârlı’ya göre Batı grubu ise, bütün Oğuz grubu lehçeleri ile Kırgız, Kıpçak, Peçenek ve Bulgar dillerinden oluşur.

Reşit Rahmeti Arat, bütün bu tasnif denemelerini incelemiş ve 1953 yılında, Türkiyat Mecmuası’nda yazdığı “Türk Şivelerinin Tasnifi” adlı uzun makalesinde, dil özellikleri ile birlikte tarihî-kavmî-coğrafî esasları da göz önüne alarak önemli bir tasnif ortaya koymuştur.

Güneybatı Grubu, Anadolu ve civarındaki, Kafkasya, Azerbaycan, Türkmenistan ve Güney Kırım’da konuşulan lehçeler.

Uzak Lehçe Grupları
I. r Grubu (r-z, l-ş, s-y) (Çuvaş).
II. t Grubu (t-d, s-y) (Yakut).

J. Ramstedt’in Tasnifi; I (A). Çuvaş dili, II (B). Yakut dili, III(C). Kuzey Grubu, IV(D). Doğu Grubu, V(F). Güney Grubu. Orta Asya şivesi Wilhelm Radloff’un tasnifi arasında değildir.

Samoyloviç’in tasnifindeki Ol- Grubu (Türkmen, Güneybatı) içinde Anadolu şivesi de yer alır.

N. A. Baskakov’un tasnifine göre Türk dillerinin Doğu Hun grubu arasında Uygur Grubu ve Kırgız-Kıpçak Grubu yer alır.