ÇAĞDAŞ TÜRK YAZI DİLLERİ I - Deneme Sınavı - 8

Çuvaş ve Yakut lehçeleri dışında kalan Türk dili, VII. yüzyıldan XIII. yüzyıla kadar tek yazı dili hâlinde yaşamıştır

Eski Anadolu Türkçesi döneminde görülen küçük ağız farklılıkları, zamanla belli doğrultularda gelişmiş veya körelmiş, buna coğrafi ve siyasi faktörler de eklenince, Azerbaycan Türkçesi ayrı bir yazı dili olarak ortaya çıkmıştır.

Bugün Türk dünyasında gayritabiî bir şekilde oluşan ve sayısı yirmiyi aşan yazı dilinin varlığı, bu Sovyet-Rus siyasetinin bir sonucudur. XIX-XX. yüzyıla kadar, kendi tabiî çizgisinde oluşup gelişen üç temel yazı dili kolu mevcut iken Sovyetler Birliğinin takip ettiği “bölparçala-yönet” siyaseti ile bu sayı, günümüzde yirmiyi aşmıştır. Sovyet yönetimi kendi temel felsefesine aykırı olarak Türk boyları arasında mikro milliyetçiliği teşvik etmiş ve boyların ağızlarını yazı dili durumuna getirmiştir.

Türk lehçeleri ile ilgili ilk eser, Kâşgârlı Mahmûd’un Dîvânü Lügâti’t-Türk’üdür. Kâşgarlı eserinde Türk dilini Doğu ve Batı grubu şeklinde iki temel kola ayırmaktadır. Doğu koluna Hâkâniye adını veren Kâşgârlı, bununla Kâşgâr ile Balasagun civarındaki yazı dilini kastetmektedir. Ayrıca, Karluk, Çigil, Yağma, Argu, Tohsı ve Uygur ağızlarını da Doğu grubuna dahil etmektedir. Kâşgârlı’ya göre Batı grubu ise, bütün Oğuz grubu lehçeleri ile Kırgız, Kıpçak, Peçenek ve Bulgar dillerinden oluşur.

Reşit Rahmeti Arat, bütün bu tasnif denemelerini incelemiş ve 1953 yılında, Türkiyat Mecmuası’nda yazdığı “Türk Şivelerinin Tasnifi” adlı uzun makalesinde, dil özellikleri ile birlikte tarihî-kavmî-coğrafî esasları da göz önüne alarak önemli bir tasnif ortaya koymuştur.

Güneybatı Grubu, Anadolu ve civarındaki, Kafkasya, Azerbaycan, Türkmenistan ve Güney Kırım’da konuşulan lehçeler.

Uzak Lehçe Grupları
I. r Grubu (r-z, l-ş, s-y) (Çuvaş).
II. t Grubu (t-d, s-y) (Yakut).

J. Ramstedt’in Tasnifi; I (A). Çuvaş dili, II (B). Yakut dili, III(C). Kuzey Grubu, IV(D). Doğu Grubu, V(F). Güney Grubu. Orta Asya şivesi Wilhelm Radloff’un tasnifi arasında değildir.

Samoyloviç’in tasnifindeki Ol- Grubu (Türkmen, Güneybatı) içinde Anadolu şivesi de yer alır.

N. A. Baskakov’un tasnifine göre Türk dillerinin Doğu Hun grubu arasında Uygur Grubu ve Kırgız-Kıpçak Grubu yer alır.

Şive, metinlerle takip edilebilen dönemde ayrılan ve lehçeye göre daha az sesbilgisi ve şekilbilgisi farklılıkları gösteren koludur.

Kuzeydoğu dil ailesi: Altay, Hakas ve Tuva Türkçe'lerinden oluşur. Tablo 2.1

Türk ağız ve lehçelerini yazı dili durumuna getirme düşüncesinin teorisyeni İlminskiy’dir.

Oğuz/Batı Tablo 2.1.

Reşit Rahmeti Arat, bütün bu tasnif denemelerini incelemiş ve 1953 yılında, Türkiyat Mecmuası’nda yazdığı “Türk Şivelerinin Tasnifi” adlı uzun makalesinde, dil özellikleri ile birlikte tarihî-kavmî-coğrafî esasları da göz önüne alarak önemli bir tasnif ortaya koymuştur.

1. r-l grubu: Çuvaşça 2. hadaq grubu: Halaçça 3. ataq grubu: Yakutça 4. adaq grubu: Tuvaca ( Karagas diyalekti ile birlikte) 5. azaq grubu: Hakasça, Orta Çulım, Mrass, Taştıp, Matur ve Yukarı Tom diyalektleri; Sarı Uygurca 6. taġlıġ grubu: Kuzey Altay diyalektleri (Tuba, Kumandū, Çalkandū, Aşağı Çulım, Kondon, Aşağı Tom) 7. tūlu grubu: Altayca (Güney diyalektleri: Asıl Altay, Telengit, Teleüt) 8. tōlū grubu: Kırgızca 9. taġlıq grubu: Özbekçe, Yeni Uygurca 10. tawlı grubu: Tatarca, Başkurtça, Kazakça, (Karakalpakça ile birlikte) Nogayca, Kumukça, Karaçayca-Balkarca, Baraba Tatarcası, Kırım Tatarcası 11. taġlı grubu: Salarca 12. dağlı grubu: Türkmence, Horasanî, Özbekçenin Harezm-Oğuz diyalektleri, Azeri (Kaşgay-Aynallu, Kerkük, Erbil diyalektleri ile birlikte), Türkçe (Gagauz ile birlikte) (Tekin 1989; 141-168).

Julius NEMETH, Türkische Grammatik. Sammlung Göschen, Berlin-Leipzig, 1917.

Cemal VELİDİ, Türk-Tatar tilleriniñ yazmışı. Bizniñ Yul II, 1 (13), Kazan 1923, s. 22-27.

Güney şiveleri:

1. Türkmen şivesi.

2. Azerbaycan şivesi.

3. Kafkasya şiveleri.

4. Anadolu şiveleri:

a) Hüdavendigâr şivesi, b) Karaman şivesi.

5. Kırım şivesi.

6. Osmanlı şivesi

Oğuz-Selçuk bölümü: Eskilerden : 1. Selçuk, 2. Eski Osmanlı'dan oluşur.