ÇAĞDAŞ TÜRK YAZI DİLLERİ I - Deneme Sınavı - 7

Lehçe, dilin yazılı metinlerle takip edilemeyen çok eski bir döneminde ayrılan ve
önemli sesbilgisi (fonetik) ve şekilbilgisi (morfoloji) farklılıkları gösteren koludur.

Ağız ise, bir şive, bir yazı dili alanı içinde mevcut olan farklı konuşma biçimleridir. (Elazığ, Aydın, Trabzon ağzı gibi).

Türk boyları ve lehçeleri arasındaki karışma ve geçişmeler dolayısıyla, lehçeleri bütünüyle birbirinden ayırmak da oldukça zordur.
Türk lehçelerinin tam ve bilimsel bir tasnifinin yapılabilmesi için;
1) Her lehçenin dilbilgisi bakımından ayrıntılı olarak incelenmesi,
2) Lehçelerin bütün yönleriyle karşılaştırılması, birleşen ve ayrılan yönlerinin ortaya
konması,
3) Lehçelerde görülen dil özelliklerinin, o lehçeyi konuşan boya ait olup olmadığının,
tarihî ve etnolojik araştırmalarla tespit edilmesi,
4) Her bir lehçenin en eski ve en yeni dil malzemesinin karşılaştırılması ve böylece, o
lehçenin tarihî gelişimi ile eğiliminin tespit edilmesi gerekir

Çuvaş ve Yakut lehçeleri dışında kalan Türk dili, VII. yüzyıldan XIII. yüzyıla kadar tek
yazı dili hâlinde yaşamıştır. Ancak bu tek yazı dili, farklı ağızların yokluğu anlamına gelmez. Eski Türkçe üzerinde önemli çalışmaları bulunan A. Von Gabain, Eski Türkçe içinde
beş ayrı diyalektin varlığından söz eder. (Gabain 1988; 1-4) Zeynep Korkmaz bir araştırmasında Eski Türkçedeki Oğuzca özellikleri tespit etmiştir. (Korkmaz 1975; 433-446) Dîvânü
Lügâti’t-Türk’te Kâşgârlı Mahmûd da değişik boyların ağız özelliklerini kaydetmiştir

Türk lehçeleri ile ilgili ilk eser, Kâşgârlı Mahmûd’un Dîvânü Lügâti’t-Türk’üdür.
Kâşgarlı eserinde Türk dilini Doğu ve Batı grubu şeklinde iki temel kola ayırmaktadır.
Doğu koluna Hâkâniye adını veren Kâşgârlı, bununla Kâşgâr ile Balasagun civarındaki
yazı dilini kastetmektedir. Ayrıca, Karluk, Çigil, Yağma, Argu, Tohsı ve Uygur ağızlarını da
Doğu grubuna dahil etmektedir. Kâşgârlı’ya göre Batı grubu ise, bütün Oğuz grubu lehçeleri ile Kırgız, Kıpçak, Peçenek ve Bulgar dillerinden oluşur.

IV. Karluk Grubu
1. Karluk-Uygur bölümü:
Eskilerden:
1. Kara-Hanlılar Devleti Türk dili (Dîvânü Lügâti’t-Türk, Kutadgu Bilig),
2. Kara-Hanlılar devrinden sonraki Türk dili (Hîbetü’l-Hakâyık, Kısasü’l-Enbiyâ).

TÜRK DİLLERİNİN DOĞU HUN DALI
I. Uygur Grubu
1. Uygur-Tukyu bölümü:
a. Eskilerden:
1. Orhun âbidelerinin eski Oğuz dili (= Tukyu),
2. Eski Uygur.
b. Bugünkülerden:
3.Tuva, (= Urenhay, Soyot, Soyon),
4. Karagas (Tofa).
2. Yakut bölümü:
Bugünkülerden:
1. Hakas (bütün şiveleri),
2. Kamas,
3. Küerik,
4. Şor,
5. Altay dilinin şimâl şiveleri (Tuba, Şalkanduu, Kumandı),
6. Sarı Uygur.
II. Kırgız-Kıpçak Grubu
Bugünkülerden:
1. Kırgız,
2. Altay (Altay, Teleüt, Telengit şiveleri).

G. J. Ramstedt’in Tasnifi
I (A). Çuvaş dili
(tu<tai)
II (B). Yakut dili
(tıa<ta<tai)
III(C). Kuzey Grubu
1. d- bölümü (taġ)
1. Urenhay, Soyot.
2. Karagas
2. z- bölümü
3. Koybal, Şor.
4. Çolım.
3.y- bölümü (to veya tu<taġ)
5. Baraba
6. Altay (Altay Kalmıkları, Teleüt, Lebed, Kumandı)

IV(D). Doğu Grubu
(y<d, taġ)
1. Sart (Buhâra, Hive)
2. Doğu Türkistan (Yârkend, Kâşgâr, Turfan, Hami, Tarançı, Çağatay)
V(F). Güney Grubu
(daġ ve da<taġ)
1. Türkmen (Türkmenistan, Stavropol)
2. Türk veya Osmanlı

G. J. Ramstedt’in Tasnifi
I (A). Çuvaş dili
(tu<tai)
II (B). Yakut dili
(tıa<ta<tai)
III(C). Kuzey Grubu
1. d- bölümü (taġ)
1. Urenhay, Soyot.
2. Karagas
2. z- bölümü
3. Koybal, Şor.
4. Çolım.
3.y- bölümü (to veya tu<taġ)
5. Baraba
6. Altay (Altay Kalmıkları, Teleüt, Lebed, Kumandı)

VI. ol- Grubu (Türkmen, Güneybatı)
Bu grubun hususiyetleri şunlardır:
1. z (do ouz),
2. y<d (aya o <ada o),
3. ol-,
4. -i (dai<tai),
5. -Ø <-i (dailı<tailıi),
6. g- (oalan).
Bu gruba şu şiveler dahildir:
1. Hive Cumhuriyeti ahalisi,
2. Buhârâ Cumhuriyeti ahalisi,
3. Afganistan Türkistanı,
4. Türkmenistan Cumhuriyeti,
5. İran (Azerbaycan, Esterâbâd, Horasan vb.),
6. Azerbaycan Cumhuriyeti,
7. Ermenistan Cumhuriyeti,
8. Gürcistan Cumhuriyeti,
9. Anadolu,
10. Suriye (Kuzey kısmı),
11. İstanbul ve civarı,
12. Balkan Yarımadası,
13. Besarabya,
14. Kırım (Güney sahili),
15. Türkmen (Stavropol = Kuzey Kafkasya, Astırhan).

axtarmak- aramak

layla: ninni

tapşırmak: havale etmek, emanet etmek

aparmak: götürmek

hemişe: daima, her zaman

külek: rüzgâr

xerifle-: bunamak

Guşun Kömeyi
Déyirler ki, bir gün él xırmanına yanğın düşür. Yanğından xeber tutanlar haray salıb
hamını kömeye çağırırlar. Here bir işe el atır. Camaat xırmanı yanğından gurtarır. Éle bu
vaxt görürler ki, serçe téz téz çaya énir, ağzına su alıb yanan derzlerin üstüne tökür. Hamı
bu işe mat galır. Adamlardan biri serçeden soruşur:
-Ay serçe, getirdiyin damla boyda olmaz, bu su oda néyleye biler, niye özünü eldendilden salırsan?
Serçe déyir:
-Xırman menim de çöreyimdi, gerek elimden geleni esirgemeyim.
Kuşun Yardımı
Diyorlar ki, bir gün halkın harmanında yangın çıkıyor. Yangını haber alanlar feryat
edip herkesi yardıma çağırıyorlar. Her biri bir işe el atıyor. İnsanlar harmanı yangından
kurtarıyor. O sırada görüyorlar ki, serçe tez tez çaya inip, ağzına su alıp yanan tahıl bağlarının üstüne döküyor. Hepsi bu işe şaşırıyor. Adamlardan biri serçeye soruyor:
-Ey serçe, getirdiğin su damla büyüklüğünde değil, bu su ateşe ne yapabilir, niye kendini yoruyorsun?

Serçe diyor:
-Harman benim de ekmeğimdir (ekmek kapımdır), gerek ki elimden geleni esirgemeyeyim.

göy: yeşil

ganad çal-: kanat çırpmak