ÇAĞDAŞ TÜRK YAZI DİLLERİ I - Deneme Sınavı - 17

Azerbaycan Türkçesi, Batı Türkçesinin doğu sahası içinde yer alan ağızlar topluluğu ve
bu saha içinde gelişen yazı dilinin adıdır.

Azerbaycan Türkçesinin özellikleri XIII-XIV. yüzyıllarda doğmaya başlar.

Şireliyef, Azerbaycan edebî dilinin ağızlarını dört grup etrafında toplamaktadır. Bu
gruplar şunlardır:
1. Doğu Grubu Ağızları: Bu gruba Bakü, Şamahı, Guba dialektleri, Mugan grubu ve
Lenkeran ağızları dâhildir.
2. Batı Grubu Ağızları: Gazah, Karabağ, Gence ve Ayrım ağzı bu grubu oluşturur.
3. Kuzey Grubu Ağızları: Nuha ve Zagalata-Gah ağızlarını içerir.
4. Güney Grubu Ağızları: Bu gruba da Nahçıvan, Ordubad, Tebriz ve Yerevan ağızları dâhildir

Çok zengin bir sözlü
edebiyata sahib olan Azerbaycan Türklerinin halk destanları dikkate değerdir. Bunlar içerisinde Varka ve Gülşah, Aşık Garip, Kerem ile Aslı, Abbas ve Gülgez en önemlileridir

Azerbaycan Türkçesinde 9 ünlü bulunmaktadır: “a, e, é, ı, i, o, ö, u, ü”. Türkiye Türkçesinden farklı olarak iki tane e ünlüsü vardır.

Azerbaycan Türkçesinde 23 ünsüz vardır.

Kelime başındaki bütün kalın k sesleri, Azerbaycan Türkçesinde g olur: gara, galın, gardaş, gız. Rusça’dan alınan kelimeler bu kuralın dışındadır: kolxoz, kompüter
(bilgisayar), kafedra (kürsü).
2. Birden fazla heceli kelimelerin sonundaki bütün kalın k sesleri de g olur: torpag,
uzag, olarag, aldıg, alacag. Ancak g ile yazılan bu tür kelimeler telâffuzda x’dir: torpax, uzax, olarax, aldıx, alacax.
3. Kelime sonunda bulunan k sesi, iki ünlü arasında kalınca y’ye; kalın g ise ğ’ye döner: direk-direye, çiçek-çiçeyi, bayrag-bayrağa.
4. Türkiye Türkçesinde d ve t ile başlayabilen ekler, Azerbaycan Türkçesinde sadece d
ile başlar: atdır, atdan, gelmişdi, yokdur.
5. Kelime ortasında birbirini takip eden iki tonsuz ünsüzden ikincisi tonlu söylenir:
sekkiz yazılır, sekgiz okunur; defter yazılır, defder okunur; seçki yazılır, seçgi okunur.
6. Azerbaycan Türkçesinde kelime sonunda b, c, d, g sesleri bulunabilir. Bu durum
Arapça ve Farsça kelimelerde olduğu gibi bazı Türkçe kelimelerin sonunda da olabilir: kitab, elac (ilaç), megsed, kend, reng, alıb, durub, dörd, süd, ac.
54 Çağdaş Türk Yazı Dilleri-I
7. Türkiye Türkçesinde bazı kelimelerin başındaki y sesi Azerbaycan Türkçesinde bulunmaz; y’den sonraki ı ise çok defa i’ye döner: il (yıl), ildırım (yıldırım), ilan (yılan), itir- (yitir-), ulduz (yıldız), uca (yüce), üzük (yüzük), üz (yüz), ürek (yürek).
8. Kelime içinde o’dan sonra gelen v telâffuz edilmez; bunun yerine o uzatılır: çovdar
yazılır, çōdar okunur, dovşan yazılır, dōşan okunur.
9. Azerbaycan Türkçesinde bazı ünlüyle başlayan kelimelerin başında bir h sesi türemiştir: hür- (ür-), hürk-(ürk-), hör- (ör-), hörgü (örgü), hörümcek (örümcek),
hayva (ayva).
10. Bazı ön ses b’ler m’dir: men (ben), min (bin), muna (buna), moynuz (boynuz).
11. Azeri Türkçesinde bol miktarda göçüşme olayı görülür: yarpax (yaprak), arvad
(avrat), körpü (köprü), torpax (toprak), eskik (eksik), öskür- (öksür-).
12. Türkiye Türkçesinde bazı kelimelerin ön sesindeki p- Azerbaycan Türkçesinde bolur. biş- (piş-), barmag (parmak), bars (pars), bahalı (pahalı). Bazı kelimelerde de
Türkiye Türkçesindeki ön ses b- Azerbaycan Türkçesinde p- olur: pez (bez), palçıg
(balçık ), pütün (bütün), paxlava (baklava).
13. Türkçe kelimelerin sonundaki -AğI ses grubu Azerbaycan Türkçesinde -Ov biçimine dönüşmüştür: buxov (bukağı), bülöv (bileği), buzov (buzağı), gırov (kırağı).
14. Arapça ve Farsçadan Türkiye Türkçesine alınan kelimelerde iki ünsüz arasında
ünlü türemesi görülürken; Azerbaycan Türkçesinde bu kelimeler, çoğunlukla asıl
şekillerini korurlar: esr (asır), dövr (devir), üzr (özr), hökm (hüküm), vaxt (vakit),
gövm (kavim), gövs (kavis), esl (asıl)

İstek kipinin eki -A’dır. Ünlüyle biten fiillerden sonra araya -y- girer.

gelesi gonag (gelecek misafir)

yaxşı adam (iyi adam)

Türk lehçelerini araştıran yabancı Türkologlar, Türk dilinin kolları için dialekt, nareçie, dil ve yazık karşılıklarını kullanmışlardır. Lehçe, dilin yazılı metinlerle takip edilemeyen çok eski bir döneminde ayrılan ve önemli fonetik ve morfoloji farklılıkları gösteren koluyken, ağız ise, bir şive, bir yazı dili alanı içinde var olan farklı konuşma biçimleridir.

Konuşma dillerinin yazı diline dönüşmesi; seçilme-standartlaşma-yaygınlaşma ve kabul edilme aşamalarından geçmesiyle oluşur.

Çuvaş Türkçesi, Oğuz Türkçesinden doğan yazı dili değildir.

Türk lehçeleri ile ilgili ilk eser, Kâşgârlı Mahmûd’un Dîvânü Lügâti’t-Türk’üdür. Kâşgârlı eserinde Türk dilini Doğu ve Batı grubu şeklinde iki temel kola ayırmaktadır.

Doğu koluna Hâkâniye adını veren Kâşgârlı, bununla Kâşgâr ile Balasagun civarındaki yazı dilini kastetmektedir. Ayrıca, Karluk, Çigil, Yağma, Argu, Tohsı, uygur ağızlarını da bu gruba dahil etmektedir.

Samoyloviç, lehçe gruplarını, tarihi-kavmi-coğrafi adlar ile adlandırmıştır.

Talat Tekin

Türk lehçelerini tasniflerken kullanılan adlar; coğrafi yönlere göre, coğrafi adlara göre, boy adlarına göre, dil özelliklerine göre, tabirlerin karışık kullanılmasına göre yapılmıştır. Dinlere göre tasnif yapılmamıştır.

Yakutça ve Çuvaşça ses özellikleri bakımından uzak lehçe gruplarında yer alır.

Wilhelm Radloff’un Türk lehçeleriyle ilgili yaptığı tasnife göre; doğu şiveleri, Batı şiveleri, Orta Asya şiveleri ve Güney şiveleri olmak üzere dört grup bulunmaktadır. Kafkasya şiveleri, Güney şiveleri içinde yer alır.