ÇAĞDAŞ TÜRK YAZI DİLLERİ I - Deneme Sınavı - 11

Oğuzcaya dayalı olarak XIII. asırdan günümüze kadar kullanılan Batı Türkçesi zamanla Osmanlı Türkçesi ve Azerbaycan Türkçesi olarak iki daireye ayrılır. Dolayısıyla Azerbaycan Türkçesi ‘Doğu Oğuzcası’, Osmanlı Türkçesi de ‘Batı Oğuzcası’dır.

Güney Azerbaycan’da Farsça yazı dili durumundadır. Dolayısıyla Azerbaycan Türkçesinin yazı dili olarak merkezi Kuzey Azerbaycan’dır.

Azerbaycan’da 1929 yılına kadar Arap alfabesi kullanılmıştır. Latin alfabesi 1922 yılında onaylanmış, ancak Arap alfabesi kullanımdan kalkmamıştır.

Çok zengin bir sözlü edebiyata sahib olan Azerbaycan Türklerinin halk destanları dikkate değerdir. Bunlar içerisinde  en önemlileridir. 

Azerbaycan’da gazetecilik XIX. yüzyılın ikinci yarısında başlar. Hasan Beg Zerdâbî’nin Ekinci gazetesi, Tiflis’te çıkan Ziyâ, Ziyâ-yı Kafkas, Keşkül ve Şark-ı Rus gazeteleri bu dönemin fikir ve sanat hareketlerini yönlendiren önemli yayın organlarıdır.

Şireliyef, Azerbaycan edebî dilinin ağızlarını dört grup etrafında toplamaktadır. Bu gruplar şunlardır:

1. Doğu Grubu Ağızları: Bu gruba Bakü, Şamahı, Guba dialektleri, Mugan grubu ve Lenkeran ağızları dâhildir.

2. Batı Grubu Ağızları: Gazah, Karabağ, Gence ve Ayrım ağzı bu grubu oluşturur.

3. Kuzey Grubu Ağızları: Nuha ve Zagalata-Gah ağızlarını içerir.

4. Güney Grubu Ağızları: Bu gruba da Nahçıvan, Ordubad, Tebriz ve Yerevan ağızları dâhildir

Azerbaycan hikâye ve romancılığında; Celil Memmedguluzâde, Neriman Nerimanov, Süleyman Sani Ahundov, Seyit Hüseyin, Eli Veliyev, Mirza İbrahimov, İlyas Efendiyev başta gelen isimlerdir.

Bahtiyar Vahapzade, Nebi Hezri, Vakıf Samedoğlu, İslam Seferli, Hüseyin Arif, Eli Kerim, Gasım Gasımzâde, Gabil ve Eliağa Kürçaylı gibi isimler, son dönem Azerbaycan Edebiyatının öncü şairleridir.

Azerbaycan Türkçesinde 9 ünlü bulunmaktadır: “a, e, é, ı, i, o, ö, u, ü”. Türkiye Türkçesinden farklı olarak iki tane e ünlüsü vardır. Azerbaycan alfabesinde “F ә” ile gösterilen “e” Türkiye Türkçesindeki e’den daha geniş ve açık söylenir. “E e” ile gösterilen ünlü ise Türkiye Türkçesindeki e’den daha dar ve kapalı olup e ile i arası kapalı e (é) sesidir. Kapalı e (é) sesi kelimelerin yalnızca ilk hecesinde bulunur: év (ev), yérde (yerde), éşitmedim (işitmedim), sévir (seviyor), kéçit (geçit).

Azerbaycan Türkçesinde Ünsüzlerle İlgili Özellikler Türkiye Türkçesiyle karşılaştırıldığında Azerbaycan Türkçesinde kullanılan ünsüzler ile ilgili şu özellikleri tespit edebiliriz:

1. Kelime başındaki bütün kalın k sesleri, Azerbaycan Türkçesinde g olur: gara, galın, gardaş, gız. Rusça’dan alınan kelimeler bu kuralın dışındadır: kolxoz, kompüter (bilgisayar), kafedra (kürsü).

2. Birden fazla heceli kelimelerin sonundaki bütün kalın k sesleri de g olur: torpag, uzag, olarag, aldıg, alacag. Ancak g ile yazılan bu tür kelimeler telâffuzda x’dir: torpax, uzax, olarax, aldıx, alacax.

3. Kelime sonunda bulunan k sesi, iki ünlü arasında kalınca y’ye; kalın g ise ğ’ye dö- ner: direk-direye, çiçek-çiçeyi, bayrag-bayrağa.

4. Türkiye Türkçesinde d ve t ile başlayabilen ekler, Azerbaycan Türkçesinde sadece d ile başlar: atdır, atdan, gelmişdi, yokdur.

5. Kelime ortasında birbirini takip eden iki tonsuz ünsüzden ikincisi tonlu söylenir: sekkiz yazılır, sekgiz okunur; defter yazılır, defder okunur; seçki yazılır, seçgi okunur.

İstek kipinin rivayet çekiminde “i-miş” hem ekleşmiş hem de ekleşmemiş şekliyle kullanılabilmektedir: geleymişem (geleymişim)   geleymişsen  geleymiş yaza imiş geleymişik  geleymişsiniz  geleymişler

Bayag nahag yere tebietden narazılıg édirdin. (Demin boş yere felekten şikâyet ediyordun).

a. Zaman Zarfları Hareketin olduğu zamanı bildirir. Başlıca zaman zarfları şunlardır: géc (geç), téz (tez), tézden (erkenden, erken, önce), dünen (dün), bu gün, daim, indi (şimdi), seher (seher, sabah), günorta (öğleyin), bir vaxt (bir vakit), sonra, axırda (sonunda), axşam (akşam), hele (hâlâ), bildir (bıldır, geçen yıl), bayag (demin), bayagdan (deminden, önceden), hemişe (her zaman, daima), öten il (geçen yıl), axşamçagı (akşam üzeri), evvel, gabagcadan (önceden, evvelce), gabaglar (önceleri).

N. A. Baskakov’un Tasnifinde Türk dillerinin Batı Hun dallarından Kıpçak Grubu (Uz-Polovets) bölümü: a. Eskilerden : 1. Polovets (Moğol devrinden önce ve sonra=Kıpçak, Kuman). b. Bugünkülerden : 2. Karaim, 3. Kumuk' dur. Doğru cevap D şıkkıdır.

Türk Lehçeleri Üzerine Yapılan Tasnif Çalışmalarından aşağıdakilerden hangisi Wilhelm Radloff’un Doğu Şivesi tasnif çalışmaları; Asıl Altay şiveleri, Kuzey Altay şiveleri, Abakan şiveleri, Küerik (Çolım) şivesi, Soyon şivesi, Karagas şivesi, Uygur şivesi ve Baraba şivesi' dir. Doğru cevap A şıkkıdır.

1029’lu yıllardan sonra Selçuklular’ın Azerbaycan’a sahip olmasına kadar bu bölgede sırasıyla Urartular, Medler, Persler, Atropatene Krallığı, Romalılar, Ermeniler, Parthlar, Sâsâniler, Bizans, Emeviler, Abbasiler, Şirvanşahlar, Sacoğulları, Revvâdîler, Sellârîler, Şeddâdîler ve Ahmedîliler egemen olmuşlardır. Bu devletlerin egemenlikleri esnasında bölgeye Türk göçleri de olmuştur. Azerbaycan’a ilk Türk göçleri MÖ I. yüzyılda olur. İskitler ve Sakaların büyük göçleri sırasında Türkler ilk kez gelerek buraya yerleşirler. Kıpçak, Bulgar ve Oğuz boylarından değişik Türk oymakları bu topraklara yerleşirler. Bulgarlar, Hazarlar, Sâbirler ve Uygurlar daha sonraları gelip Azerbaycan’a yerleşen Türk boylarıdır.

Doğru cevap A'dır.

Birçok kişi de, Azerbaycan adının Farsça ‘ateş’ anlamına gelen ‘âzer’ sözünden çıktığına inanır. Bu düşünceye göre Azerbaycan ‘ateş ülkesi’ demektir. Eski tarihçiler bu ülkeye ‘Ateşler Ülkesi’ adını vermişlerdir. Adını, yerel petrol kaynaklarının ateşlerini beslediği sayısız Zerdüşt tapınağından almıştır. Arap tarihçisi Taberî, çeşitli halk rivayetlerine dayanarak, ibadet edilen ateşin en büyüğünün burada bulunmasından dolayı bu ülkeye ‘Azerbaycan’ adının verildiğini söylemektedir.

6 Temmuz 1923’te ise Azerbaycan SSCB’ye, Azerbaycan SSC adıyla dâhil edilir.

Azerbaycan sahası dil coğrafyası bakımından Doğu Anadolu, Güney Kafkasya ve Kafkas Azerbaycan’ı, İran Azerbaycan’ı Kerkük ve Irak-Suriye Türkleri bölgelerini içine alır. XIV. yüzyıldan itibaren tek bir çizgi hâlinde günümüze gelen Azerbaycan Türkçesi 1828’de Azerbaycan’ın ikiye ayrılmasıyla kesintiye uğramıştır. Bugün Güney Azerbaycan’da Farsça yazı dili durumundadır. Dolayısıyla Azerbaycan Türkçesinin yazı dili olarak merkezi Kuzey Azerbaycan’dır. Bugünkü Azerbaycan yazı dili öncelikle Bakü, Karabağ ve Tebriz ağızları üçgeni ile Batı Türkçesinin oluşumuna dayanmaktadır. 

Doğru cevap A'dır.

Şireliyef, Azerbaycan edebî dilinin ağızlarını dört grup etrafında toplamaktadır. Bu gruplar şunlardır:

1. Doğu Grubu Ağızları: Bu gruba Bakü, Şamahı, Guba dialektleri, Mugan grubu ve Lenkeran ağızları dâhildir.

2. Batı Grubu Ağızları: Gazah, Karabağ, Gence ve Ayrım ağzı bu grubu oluşturur.

3. Kuzey Grubu Ağızları: Nuha ve Zagalata-Gah ağızlarını içerir.

4. Güney Grubu Ağızları: Bu gruba da Nahçıvan, Ordubad, Tebriz ve Yerevan ağızları dâhildir.

Doğru cevap C'dir.

Azerbaycan’da 1929 yılına kadar Arap alfabesi kullanılmıştır. Latin alfabesi 1922 yılında onaylanmış, ancak Arap alfabesi kullanımdan kalkmamıştır. 1922-1929 arasında iki alfabe yan yana kullanılmıştır. 1939 yılından itibaren Azerbaycan’da Kiril alfabesi kullanılmaya başlanmıştır. 1992 yılından itibaren Latin alfabesi kullanılmaya başlanmış ve bu alfabe 2001’de resmen onaylanmıştır.

Doğru cevap E'dir.

Musiki dalında en büyük isim Üzeyir Hacı Beyli’dir. Hacı Beyli Fuzûlî’nin ‘Leyla ve Mecnûn’ mesnevisini, Azerbaycan millî marşını ve Nuri Paşa kuvvetlerinin Bakü’ye girişi üzerine Ahmed Cevad’ın ‘Çırpınırdın Karadeniz’ adlı şiirini bestelemiş; ayrıca Rüstem ve Şöhrab, Aslı ve Kerem, Şah Abbas, Köroğlu operalarını ve Azerbaycan Musiki Tarihi’ni yazmıştır.

XVII. ve XVIII. yüzyıllarda Aşık Edebiyatı sahasında Kurbanî, Kürenî, Tufarkanlı Abbas, Mevcî, Hasta Kasım, Lezgi Ahmet; klasik edebiyatta Kavsi Tebrizî, Sâib Tebrizî, Nişat Şirvânî, Ağa Mesih Şirvânî, Sâfî, Fazlî, Şâkir, Mehcûr, Molla Penâh Vâkıf gibi şairlerin eserlerinde Azerbaycan Türkçesi dil özelliklerini yoğunlaştırmıştır. Çok zengin bir sözlü edebiyata sahib olan Azerbaycan Türklerinin halk destanları dikkate değerdir. Bunlar içerisinde Varka ve Gülşah, Aşık Garip, Kerem ile Aslı, Abbas ve Gülgez en önemlileridir. Ayrıca Azerbaycan sahasında halk hikayeleri, fıkralar, masallar, efsaneler, bilmeceler oldukça önemli yer tutar

Daha önce SSCB’ye bağlı olan Azerbaycan 30 Ağustos 1991’de bağımsız bir cumhuriyet olarak kurulmuştur. Azerbaycan idarî ve mülkî olarak Bakü, Gence, Zakatala vilayetleriyle Nahcıvan ve Karabağ özerk bölgelerinden meydana gelir. 8.202.500 kişiden oluşan Azerbaycan nüfusunun % 83’ünü Azerbaycan Türkleri oluşturur. Tatar, Meshet, Avar ve diğer Türklerle birlikte nüfusun % 90’ı Türk’tür. Nüfusun % 3.9’unu oluşturan Ruslardan başka, az da olsa Ermeni, Ukraynalı, Yahudi, Gürcü ve Lezgi bulunmaktadır. Azerbaycan’da % 65 oranında sulu tarım yapılmaktadır. Pamuk, tütün ve ipekçilik önemli yer tutar. Önemli ölçüde buğday, çavdar, mısır ve pirinç ekilir. Sebze ve meyve üretiminde de önemli bir ülkedir. Dünyaca meşhur olan havyar üretiminin % 80’ini Azerbaycan Hazar denizindeki ‘Mersin balığı’ndan çıkarılmaktadır. Oldukça önemli bir üzüm ve şarap üreticisi olan Azerbaycan’ın 1.038.800 ha. orman varlığı bulunmaktadır. Yeraltı ve yerüstü kaynakları yönünden Azerbaycan, Türk ülkeleri içerisinde en zengin olanlarından biridir. Bakü civarındaki petrol üretimi BDT ülkelerinin petrol üretiminin % 10’unu oluşturur. Petrolden başka doğal gaz, demir, bakır, kurşun, kükürt, çinko, kobalt ve tuz diğer yeraltı zenginlikleridir. Elektrik ve termo-elektrik santrallerinin yaygın olduğu Azerbaycan’da sanayinin yarısını gıda, tekstil ve giyim eşyaları; geri kalanını da petrole dayalı sanayi oluşturmaktadır.

Doğru cevap E'dir.

Türkiye Türkçesiyle karşılaştırıldığında Azerbaycan Türkçesinde kullanılan ünsüzler ile ilgili şu özellikleri tespit edebiliriz:

1. Kelime başındaki bütün kalın k sesleri, Azerbaycan Türkçesinde g olur: gara, galın, gardaş, gız. Rusça’dan alınan kelimeler bu kuralın dışındadır: kolxoz, kompüter (bilgisayar), kafedra (kürsü).

2. Birden fazla heceli kelimelerin sonundaki bütün kalın k sesleri de g olur: torpag, uzag, olarag, aldıg, alacag. Ancak g ile yazılan bu tür kelimeler telâffuzda x’dir: torpax, uzax, olarax, aldıx, alacax.

3. Kelime sonunda bulunan k sesi, iki ünlü arasında kalınca y’ye; kalın g ise ğ’ye döner: direk-direye, çiçek-çiçeyi, bayrag-bayrağa.

4. Türkiye Türkçesinde d ve t ile başlayabilen ekler, Azerbaycan Türkçesinde sadece d ile başlar: atdır, atdan, gelmişdi, yokdur.

Doğru cevap E'dir.

Şimdiki zaman eki -r, -Ir’dir. Ünlüyle biten fiillerden sonra araya -y- ünsüzü gelir.

Doğru cevap B'dir.