ÇAĞDAŞ TÜRK EDEBİYATLARI II

Sogd

I, II ve III

II ve III

I ve II

Behram Şah

Zafernâme

Abdurrahman Han Goca

İsmail Gaspıralı

Yeni Hayat

En önemli romanları: Mayimhan (1965), Jillar Siri I-II. (1967, 1969), Ehmet Ependi
(1995). Bazı hikâyeleri: Bir Tal Papiros “Bir Dal Sigara” (1970), Örük Gülligen Çağda “Erik
Çiçek Açtığında” (1976), Geni Batur (1978).

Görüldüğü gibi yalnızca Mayimhan yani C seçeneğindeki bilgi Ziya Semediy'in romanıdır. Diğerleri hikâyedir.

Uygurlar, Eski Uygurca döneminde Köktürk, Brahmi, Tibet, Sogd ve Mani alfabeleriyle birlikte daha çok Sogd yazısından geliştirilen Uygur alfabesini kullanmışlardır. Uygur yazısı, Karahanlılar döneminde, hatta, 15. yüzyılın sonlarına kadar kullanılmıştır. İslamiyetle birlikte kullanılmaya başlayan Arap alfabesi, 20. yüzyılın başlarına kadar bu coğrafyada tek alfabe olarak varlığını sürdürmüştür. 1955’te on yıllık bir süreyle Kiril alfabesi; 1965’te ise Uygur-Latin alfabesi kullanılmış; ancak, bu alfabe değişiklikleri başarısızlıkla sonuçlanmıştır. Uygur Türkleri, yüzyıllardır kullandıkları Arap alfabesinden vazgeçmemişler; Arap alfabesi üzerinde bazı değişiklikler yapmak suretiyle 1983’te Arap esaslı Uygur alfabesini kabul etmişlerdir. Bugün Doğu Türkistan/Şincan Uygur Özerk Bölgesi’nde Yeni Uygurcanın fonetik özelliğine göre geliştirilen Arap harfli esaslı Uygur-Arap alfabesi; Kazakistan’da ise Kiril esaslı Uygur-Kiril alfabesi kullanılmaktadır.

Bugünkü Uygur Türkçesi, Eski Uygur, Karahanlı ve Çağatay Türkçesinden gelişmiştir. Yeni Uygur Türkçesi, 15. yüzyılın başlarından 20. yüzyılın başlarına kadar devam eden Çağatay Türkçesinin modern devamı niteliğindedir. Müşterek Orta Asya Türkçesi olan Çağatay Türkçesi, 1930’lu yıllara kadar Uygur Türkleri tarafından yazı dili olarak kullanılmıştır ve daha sonra merkezî ağız grubu içinde yer alan Ürümçi ağzı yazı dili hâline gelmiştir.

Uygur Türklerinin XIX. yüzyıla kadar meydana getirdiği edebî eserler, müşterek Orta Asya edebî dilinin mahsulleridir. Köktürk, Uygur, Karahanlı ve Altın Orda dönemine ait edebî eserler, Uygur edebiyatının kaynağını teşkil etmektedir.

Uygurlar, zengin bir sözlü edebiyata da sahip olmuşlardır. Tahir ile Zöhre, Yusuf ve Ahmed, Oguzname, Çın Temir, Nazugum gibi destanlar bunlardan bazılarıdır. 18.-19. yüzyıllarda Doğu Türkistan/Şincan’da meydana gelen çeşitli siyasî olaylar, Uygur edebiyatına da yansımış; XVII. yüzyıl şairlerinden Abdüşükür, Şah Muhammed, tarihî olayları anlatan şiirler yazmışlardır. Yine aynı yüzyılda Muhammed İmin Hirkati’nin Mahabbat ile Eŋbek (1670) adlı destanı, Uygur edebiyatına yenilik getirmiş; şark klasiklerinden yararlanmak suretiyle nazire yazma geleneği bu dönemde gelişmeye başlamıştır. Muhammed Rahim Kaşkariy ve Muhammed Sadık Kaşkariy, bu konudaki en meşhur söz ustalarıdır. Muhammed Sadık Kaşkariy, Ezizhan Şeciresi ve Edeplilik Şartliri adlı eserlerinde XVIII. yüzyılın ikinci yarısında Doğu Türkistan’da meydana gelen siyasî ve toplumsal olayları, Uygur halkının tarihini ve bağımsızlık mücadelesini özgün bir şekilde tasvir etmiştir.

XIX. yüzyılın başlarında Doğu Türkistan/Şincan’da meydana gelen siyasî olaylar, Kâşgar’daki millî bağımsızlık hareketlerini de beraberinde getirmiştir. Bu dönemde Uygur Türkleri arasında yeni bir edebiyat gelişir ve halkın bağımsızlık mücadelesini dile getiren pek çok yazar ve şair yetişir. Abdurehim Nizariy, Turdi Geribiy, Noruzahun Ziyayiy, Nazugum, Bilal Nazım, Sadir Pehlivan, Molla Şakir ve Seyitmuhammed Kaşiy bu şahsiyetlerden bazılarıdır. Abdurehim Nizariy (1776-1849), Uygur edebiyat bilimcileri tarafından sözlü ve yazılı edebiyat geleneğinin sentezinde başarılı olmuş biri olarak değerlendirilir.

A. Nizariy, 1841-1844 yıllarında meşhur Uygur şairleri T. Geribiy ve N. Ziyayiy ile birlikte 18 kıssa ve 24 hikâyeden oluşan Muhebbet Dastanliri diğer adıyla Geripler Hekayiti adlı eseri meydana getirir. Bu elyazması eser, sanat anlayışı ve fikir bakımından birbirine çok yakın olan A. Nizariy, T. Geribiy, N. Ziyayiy’e ait birçok destan, gazel ve muhammes içermektedir ve eserin büyük bir bölümü Nizariy’e aittir. Nizariy, Uygur edebiyatına klasik şark edebiyatındaki hamse örneğini de kazandırmıştır.

Bu dönemde tercüme eserler de artmaya başlamıştır. Muhammetniyaz bin Gafur Kaşgariy, ünlü tarihçi Mirza Haydar’ın Farsça eseri Tarih-i Reşidî’nin bir bölümünü; Şah Muhammed bin Nizamiy ise Firdevsî’nin Şehnâme adlı eserini tercüme etmiştir. Ali Şir Nevaî ile Lutfî’nin şiirlerinin ise mensur çevirisi yapılmıştır. Aynı yıllarda Kuçar ayaklanmasını ve halkın zaferini ise Molla Şakir destanlaştırır. Molla Şakir Zafernâme adlı eserinde halkını ve savaşı tasvir etmiş; Aksu’daki devlet yöneticilerini eleştirmiştir. Seyit Muhammed Kaşi de Şerh-i Şikeste adlı destanında (1882) Uygur halkının yaşadığı sıkıntıları dile getirmiştir. Bu eser, N. N. Pantusov tarafından 1909 yılında Kazan’da Rusça ve Uygurca olarak yayımlanmıştır. Sadir Pehlivan (1798-1871) da yine aynı yıllarda destan ve koşmalarıyla meşhur olmuş bir şairdir.

Nimşehit: 1933’teki halk ayaklanmasına bizzat katılır ve yaralanır. Bu olaydan sonra nimşėhit “yarımcan” mahlasıyla şiirler yazar. Nimşehit, klasik Uygur şiirinin etkisinde kalmış; geleneksel ile modernin sentezinde oldukça başarılı olmuştur. Dönemin diğer şairleri gibi özellikle vatanseverlik, millî birlik ve beraberliği vurgulayan şiirler yazmıştır. Nimşehit’in Veten Muhebbeti “Vatan Sevgisi” (Şincan Helk Neşriyati 1957), Şėirlar “Şiirler” (Şincan Helk Neşriyati 1963), Yürek Sözi “Yürek Sözü” (Milletler Neşriyati 1980) , Miŋ Öy ve Perhad-Şėrin “Bin Ev ve Ferhat-Şirin” (Keşker Uygur Neşriyati 1987) adlı destan ve şiir kitapları kayda değer eserler arasındadır. 1936’da yazdığı Bilim İşḳida “Bilim Aşkında” adlı meşhur şiirinde halkı bilgisizlikten ve kölelikten kurtulmaya, bilimle meşgul olmaya çağırır. Ehmed Ziyai: Ziyai, 1923 yılında on yaşındayken şiir yazmaya başlamıştır. 1928 yılına kadar babası tarafından eğitilmiş; daha sonra edebiyat, felsefe, tarih, mantık, matematik ile ilgilenmiştir. Arap ve Fars edebiyatıyla birlikte Lutfî, Nevaî, Fuzulî, Sufî Allahyar’ı ayrıca, klasik Uygur şairlerini okumuş ve onlardan ilham almıştır. 1928 yılında Gül ve Bulbul lirik destanını yazmış ve Ziyai mahlasını ilk defa bu destanda kullanmıştır. İlk şiiri 1935 yılında Yeŋi Hayat gazetesinde çıkar ve gazetecilik hayatı da aynı yıllarda başlar. Ziyai,1940’lı yıllardan itibaren üç yüz civarında şiir yazmıştır. Yurt-El Üçün “Vatan ve Halk İçin”, Şair Ḫiyali “Şair Hayali”, Ter Bilen “Ter ile”, İçkiniŋ Kimniŋ Ḳėni “İçtiğin Kimin Kanı”, Yürekni Öget Helḳ Gėmige “Yüreği Alıştır Halkın Gamına” meşhur şiirlerindendir. Zunun Kadiri: Uygur hikâyeciliğinin ve tiyatrosunun gelişmesinde çok büyük rol oynamıştır. Sanat çevrelerinde Cahaletniŋ Capasi “Cehaletin Cefası” (1937) adlı üç perdelik oyunu ile tanınmaya başlar ve ardından Ġunçem “Goncam”, Gülnisa “Gülnisa”, Uçraşḳanda “Karşılaşınca” adlı sahne eserlerini ortaya koyar. 1954’te Toy adlı oyunu yazar. Meşhur eserlerinden biri de Gerip-Senem operasıdır. 1981’de Teyipcan Eliyov ve Eli Eziz ile birlikte Gerip-Senem filminin senaryosunu oluşturur. Z. Kadiri, hikâyecilikle de uğraşmıştır. Kadiri, bu eseriyle çağdaş Uygur edebiyatının fikir ve sanat bakımından yüksek bir seviyeye ulaşmasına ve nesir bakımından gelişmesine vesile olmuştur. Abduhalik Uygur: Uygur’un Sen Kimniŋ Oġlisen, Oylisaŋçu “Sen Kimin Oğlusun, Düşün Lütfen” adlı şiiri 1933’te meydana gelen Hoten ayaklanmasında marş olarak okunmuştur. Vatanının ve halkının hür ve medenî bir hayat sürmesi için yaşadığı sürece mücadele etmiştir. Bu mücadele Oyġan “Uyan”, Gezep ve Zar “Öfke ve Çığlık”, Zulumġa Ḳarşi “Zulme Karşı”, Körüngen Taġ Yiraḳ Emes “Görünen Dağ Uzak Değil”, Köŋül Ḫahişi “Gönül Arzusu” gibi şiirlerinde hissedilir (bk. Abduhalik Uygur). Lutpulla Mutallip: Mutallip, Şincan Gazetesi’nde Edebiyat Gülzari başlığı altında şiirler yazarak kendisini göstermiştir. Şair, edebî kişiliğini ve şiir tekniğini Çağatay edebiyatının zengin lirizmi ve dünya edebiyatından almış; bunu gelenekle birleştirmiştir. Lutpulla Mutellip, halkının cehaletten ve esaretten kurtulması için yazmış olduğu şiirler, makaleler ve sahne eserleriyle yetinmemiş; hürriyet mücadelesini, 1944’te İli, Altay, Tarbagatay’daki Uygur çiftçilerinin Çin hükûmetine karşı başlatmış olduğu Üç Vilayet İnkilabı’na bizzat katılarak devam ettirmiştir. 1944’te Aksu’daki Çin hapishanesinde öldürülmüştür (bk. Lutpulla Mutellip).

Ziya Semediy, eserlerinin konusu ve yarattığı tiplerle ayrıca, dilinin zenginliğiyle Uygur Sovyet edebiyatına bir seviye kazandırmıştır. Yazarın, Uygurların dil ve kültürüne hakim olması ve döneminin siyasî şartlarını iyi bilmesi, halkının istek ve arzularına değer vermesi ve tarihî gerçeklere bağlı kalması, onu bu seviyeye yükseltmiştir. Zunun Kadiri: Uygur hikâyeciliğinin ve tiyatrosunun gelişmesinde çok büyük rol oynamıştır. Sanat çevrelerinde Cahaletniŋ Capasi “Cehaletin Cefası” (1937) adlı üç perdelik oyunu ile tanınmaya başlar ve ardından Ġunçem “Goncam”, Gülnisa “Gülnisa”, Uçraşḳanda “Karşılaşınca” adlı sahne eserlerini ortaya koyar. 1954’te Toy adlı oyunu yazar. Meşhur eserlerinden biri de Gerip-Senem operasıdır. 1981’de Teyipcan Eliyov ve Eli Eziz ile birlikte Gerip-Senem filminin senaryosunu oluşturur. Z. Kadiri, hikâyecilikle de uğraşmıştır. Kadiri, bu eseriyle çağdaş Uygur edebiyatının fikir ve sanat bakımından yüksek bir seviyeye ulaşmasına ve nesir bakımından gelişmesine vesile olmuştur. Abduhalik Uygur: Uygur’un Sen Kimniŋ Oġlisen, Oylisaŋçu “Sen Kimin Oğlusun, Düşün Lütfen” adlı şiiri 1933’te meydana gelen Hoten ayaklanmasında marş olarak okunmuştur. Vatanının ve halkının hür ve medenî bir hayat sürmesi için yaşadığı sürece mücadele etmiştir. Bu mücadele Oyġan “Uyan”, Gezep ve Zar “Öfke ve Çığlık”, Zulumġa Ḳarşi “Zulme Karşı”, Körüngen Taġ Yiraḳ Emes “Görünen Dağ Uzak Değil”, Köŋül Ḫahişi “Gönül Arzusu” gibi şiirlerinde hissedilir. Lutpulla Mutallip: Mutallip, Şincan Gazetesi’nde Edebiyat Gülzari başlığı altında şiirler yazarak kendisini göstermiştir. Şair, edebî kişiliğini ve şiir tekniğini Çağatay edebiyatının zengin lirizmi ve dünya edebiyatından almış; bunu gelenekle birleştirmiştir. Lutpulla Mutellip, halkının cehaletten ve esaretten kurtulması için yazmış olduğu şiirler, makaleler ve sahne eserleriyle yetinmemiş; hürriyet mücadelesini, 1944’te İli, Altay, Tarbagatay’daki Uygur çiftçilerinin Çin hükûmetine karşı başlatmış olduğu Üç Vilayet İnkilabı’na bizzat katılarak devam ettirmiştir. 1944’te Aksu’daki Çin hapishanesinde öldürülmüştür. Abdurehim Ötkür: Üniversite yıllarında Rus/Türk şair ve yazarların eserlerinden ilham alarak şiir yazmaya başlamıştır. Öğretmenlik ve gazetecilik de yapmıştır. 1943-1944 yıllarında Uygur halkının Şeng Şisey hükûmetinin politikalarına baş kaldırması sonucu gerçekleşen Üç Vilayet Ayaklanması’na destek olduğundan dolayı 1944’te hapse atılmıştır. 1945’ten sonra yazdığı şiirler de millî ruhla kaleme alınmıştır. 1949’da Komünist Çin’in yönetime gelmesiyle hürriyeti kısıtlanan şair, uzun yıllar hapis hayatı yaşamıştır.

Ziya Semediy, eserlerinin konusu ve yarattığı tiplerle ayrıca, dilinin zenginliğiyle Uygur Sovyet edebiyatına bir seviye kazandırmıştır. Yazarın, Uygurların dil ve kültürüne hakim olması ve döneminin siyasî şartlarını iyi bilmesi, halkının istek ve arzularına değer vermesi ve tarihî gerçeklere bağlı kalması, onu bu seviyeye yükseltmiştir. Mayimhan romanında Uygur halkının kahraman kızı Mayimhan tipini, 1930’lu yıllarda ilk defa Kumul’da başlayıp daha sonra bütün Doğu Türkistan’a yayılan bağımsızlık hareketinin öncüsü Hocaniyaz Hacı ile özdeşleştirir. Yazar, eserinde tarihî olaylara bağlı kalır; ancak, onları basit bir naturalizmle ya da olayı tasvirden ibaret bir şekilde yazmaz. Roman, ayaklananların yenilgiye uğraması ve Mayimhan’ın ölüm cezasına çarptırılması ile son bulmasına rağmen okuyucu, karamsarlığa kapılmaz. Aksine, halkın hiçbir zaman teslim olmayacağı ve hürriyet için daima mücadele edeceği inancıyla güçlenir. Zunun Kadiri: Uygur hikâyeciliğinin ve tiyatrosunun gelişmesinde çok büyük rol oynamıştır. Sanat çevrelerinde Cahaletniŋ Capasi “Cehaletin Cefası” (1937) adlı üç perdelik oyunu ile tanınmaya başlar ve ardından Ġunçem “Goncam”, Gülnisa “Gülnisa”, Uçraşḳanda “Karşılaşınca” adlı sahne eserlerini ortaya koyar. 1954’te Toy adlı oyunu yazar. Meşhur eserlerinden biri de Gerip-Senem operasıdır. 1981’de Teyipcan Eliyov ve Eli Eziz ile birlikte Gerip-Senem filminin senaryosunu oluşturur. Z. Kadiri, hikâyecilikle de uğraşmıştır. Kadiri, bu eseriyle çağdaş Uygur edebiyatının fikir ve sanat bakımından yüksek bir seviyeye ulaşmasına ve nesir bakımından gelişmesine vesile olmuştur. Abduhalik Uygur: Uygur’un Sen Kimniŋ Oġlisen, Oylisaŋçu “Sen Kimin Oğlusun, Düşün Lütfen” adlı şiiri 1933’te meydana gelen Hoten ayaklanmasında marş olarak okunmuştur. Vatanının ve halkının hür ve medenî bir hayat sürmesi için yaşadığı sürece mücadele etmiştir. Bu mücadele Oyġan “Uyan”, Gezep ve Zar “Öfke ve Çığlık”, Zulumġa Ḳarşi “Zulme Karşı”, Körüngen Taġ Yiraḳ Emes “Görünen Dağ Uzak Değil”, Köŋül Ḫahişi “Gönül Arzusu” gibi şiirlerinde hissedilir. Abdurehim Ötkür: Üniversite yıllarında Rus/Türk şair ve yazarların eserlerinden ilham alarak şiir yazmaya başlamıştır. Öğretmenlik ve gazetecilik de yapmıştır. 1943-1944 yıllarında Uygur halkının Şeng Şisey hükûmetinin politikalarına baş kaldırması sonucu gerçekleşen Üç Vilayet Ayaklanması’na destek olduğundan dolayı 1944’te hapse atılmıştır. 1945’ten sonra yazdığı şiirler de millî ruhla kaleme alınmıştır. 1949’da Komünist Çin’in yönetime gelmesiyle hürriyeti kısıtlanan şair, uzun yıllar hapis hayatı yaşamıştır.

Ziya Semediy, eserlerinin konusu ve yarattığı tiplerle ayrıca, dilinin zenginliğiyle Uygur Sovyet edebiyatına bir seviye kazandırmıştır. Yazarın, Uygurların dil ve kültürüne hakim olması ve döneminin siyasî şartlarını iyi bilmesi, halkının istek ve arzularına değer vermesi ve tarihî gerçeklere bağlı kalması, onu bu seviyeye yükseltmiştir. Mayimhan romanında Uygur halkının kahraman kızı Mayimhan tipini, 1930’lu yıllarda ilk defa Kumul’da başlayıp daha sonra bütün Doğu Türkistan’a yayılan bağımsızlık hareketinin öncüsü Hocaniyaz Hacı ile özdeşleştirir. Yazar, eserinde tarihî olaylara bağlı kalır; ancak, onları basit bir naturalizmle ya da olayı tasvirden ibaret bir şekilde yazmaz. Roman, ayaklananların yenilgiye uğraması ve Mayimhan’ın ölüm cezasına çarptırılması ile son bulmasına rağmen okuyucu, karamsarlığa kapılmaz. Aksine, halkın hiçbir zaman teslim olmayacağı ve hürriyet için daima mücadele edeceği inancıyla güçlenir. Zunun Kadiri: Uygur hikâyeciliğinin ve tiyatrosunun gelişmesinde çok büyük rol oynamıştır. Sanat çevrelerinde Cahaletniŋ Capasi “Cehaletin Cefası” (1937) adlı üç perdelik oyunu ile tanınmaya başlar ve ardından Ġunçem “Goncam”, Gülnisa “Gülnisa”, Uçraşḳanda “Karşılaşınca” adlı sahne eserlerini ortaya koyar. 1954’te Toy adlı oyunu yazar. Meşhur eserlerinden biri de Gerip-Senem operasıdır. 1981’de Teyipcan Eliyov ve Eli Eziz ile birlikte Gerip-Senem filminin senaryosunu oluşturur. Z. Kadiri, hikâyecilikle de uğraşmıştır. Kadiri, bu eseriyle çağdaş Uygur edebiyatının fikir ve sanat bakımından yüksek bir seviyeye ulaşmasına ve nesir bakımından gelişmesine vesile olmuştur. Abduhalik Uygur: Uygur’un Sen Kimniŋ Oġlisen, Oylisaŋçu “Sen Kimin Oğlusun, Düşün Lütfen” adlı şiiri 1933’te meydana gelen Hoten ayaklanmasında marş olarak okunmuştur. Vatanının ve halkının hür ve medenî bir hayat sürmesi için yaşadığı sürece mücadele etmiştir. Bu mücadele Oyġan “Uyan”, Gezep ve Zar “Öfke ve Çığlık”, Zulumġa Ḳarşi “Zulme Karşı”, Körüngen Taġ Yiraḳ Emes “Görünen Dağ Uzak Değil”, Köŋül Ḫahişi “Gönül Arzusu” gibi şiirlerinde hissedilir. . Lutpulla Mutallip: Mutallip, Şincan Gazetesi’nde Edebiyat Gülzari başlığı altında şiirler yazarak kendisini göstermiştir. Şair, edebî kişiliğini ve şiir tekniğini Çağatay edebiyatının zengin lirizmi ve dünya edebiyatından almış; bunu gelenekle birleştirmiştir. Lutpulla Mutellip, halkının cehaletten ve esaretten kurtulması için yazmış olduğu şiirler, makaleler ve sahne eserleriyle yetinmemiş; hürriyet mücadelesini, 1944’te İli, Altay, Tarbagatay’daki Uygur çiftçilerinin Çin hükûmetine karşı başlatmış olduğu Üç Vilayet İnkilabı’na bizzat katılarak devam ettirmiştir. 1944’te Aksu’daki Çin hapishanesinde öldürülmüştür.