ÇAĞDAŞ TÜRK EDEBİYATLARI II

1911’de Kumul’da Timur Helpe öncülüğünde Kumul ayaklanması meydana gelmiş ve Timur Helpe Destanı da bu şekilde ortaya çıkmıştır.

8. yüzyılın ilk yıllarında Köktürk Devleti’nin hâkimiyeti altında yaşamaya başlayan Uygurlar, 745 yılında Köktürk Kağanlığı’na son vererek Ötüken Uygur Kağanlığı’nı kurarlar. Orhun bölgesinde kurulan bu devlet, 840’ta Kırgızlar tarafından yıkılır. Bu yenilgiden sonra Uygurlar, güneye ve güneybatıya göç ederler. Güneye gidenler, Kansu’ya yerleşerek Kansu Uygur Devleti’ni kurarlar. Güneybatıya giden 15 Uygur boyundan bir kısmı Tibetlilere bağlanır. Asıl büyük grup ise Beş Balık, Karaşar, Hoço ve Turfan şehirlerine yerleşerek Hoço Uygur Devleti’ni kurarlar.

Doğu Türkistan Uygur ağızları üç gruba ayrılır. Bunlar; 1. Merkezî ağız grubu (Ürümçi, Kumul, Turpan, İli, Kaşgar-Atuş, Tarım ağızları). 2. Hoten ağız grubu (Guma, Karikaş, Elçi, Lop, Keriye ağızları). 3. Lopnor ağız grubu (Döŋkotan, Kara ve Miren ağzı).

Doğu Türkistan Uygur ağızları üç gruba ayrılır. Bunlar; 1. Merkezî ağız grubu (Ürümçi, Kumul, Turpan, İli, Kaşgar-Atuş, Tarım ağızları). 2. Hoten ağız grubu (Guma, Karikaş, Elçi, Lop, Keriye ağızları). 3. Lopnor ağız grubu (Döŋkotan, Kara ve Miren ağzı).

Mutallip, Şincan Gazetesi’nde Edebiyat Gülzari başlığı altında şiirler yazarak kendisini göstermiştir. Şair, edebî kişiliğini ve şiir tekniğini Çağatay edebiyatı- nın zengin lirizmi ve dünya edebiyatından almış; bunu gelenekle birleştirmiştir. 1943 yı- lında Ürümçi’de çıkan siyasî olaylar sonucunda Aksu’ya gönderilmiştir. Lutpulla Mutellip, halkının cehaletten ve esaretten kurtulması için yazmış olduğu şiirler, makaleler ve sahne eserleriyle yetinmemiş; hürriyet mücadelesini, 1944’te İli, Altay, Tarbagatay’daki Uygur çiftçilerinin Çin hükûmetine karşı başlatmış olduğu Üç Vilayet İnkilabı’na bizzat katılarak devam ettirmiştir. 1944’te Aksu’daki Çin hapishanesinde öldürülmüştür (bk. Lutpulla Mutellip).

Kazakistan’daki Uygur edebiyatı, 20. yüzyılın 1940’lı yıllarında en verimli dönemini yaşar, Uygur yazarları eserlerinde halkın başından geçen gerçek olayları yansıtırlar. Ziya Semediy, Kazakistan Uygur edebiyatının tiyatro ve dram alanındaki en önemli temsilcisidir. Ḳanliḳ Kek “Kanlı İntikam”, Hitay Zindanlirida “Çin zindanlarında” ve Zulumġa Zaval“Zulme Zeval” gibi piyeslerinde Uygur halkının yaşadığı sıkıntıları tasvir etmiştir. Mayimhan ve Jillar Siri “Yılların Sırrı” adlı romanlarında ise 20. yüzyılın başlarında Doğu Türkistan’daki Türk halklarının ve onların içinde özellikle Uygur halkının millî bağımsızlık uğruna gösterdiği direnişi âdeta okuyucunun gözü önüne sermiştir.

Ziya Semediy, eserlerinin konusu ve yarattığı tiplerle ayrıca, dilinin zenginliğiyle Uygur Sovyet edebiyatına bir seviye kazandırmıştır. Yazarın, Uygurların dil ve kültürüne hakim olması ve döneminin siyasî şartlarını iyi bilmesi, halkının istek ve arzularına değer vermesi ve tarihî gerçeklere bağlı kalması, onu bu seviyeye yükseltmiştir.

1932’de meydana gelen Turfan çiftçiler ayaklanmasında aktif bir şekilde bu ayaklanmaya destek olmuş ve halkı teşvik etmiştir. Lenet Saŋa Zalimlar “Lanet Sana Zalimler”, Muzlidi “Buzlandı” şiirlerinde galibiyetle sonuçlanan çiftçiler ayaklanmasına katılan halkı över ve bu iradeye ilham vererek destek olur.

L. Mutellip, 1922 yılında Doğu Türkistan’ın Gulca şehrine bağlı Nilkan ahiyesinde dünyaya gelir. Mutallip’in babası Arap ve Fars edebiyatını ve özellikle Lutfî, Nevaî, Meşrep gibi klasik şairleri iyi bildiği için Mutellip’in edebiyata ilgisi küçük yaşlarda başlar. “Bu Benim Genç Gonca Gülüm Açılırdı”, Biz Şincan Oġul Ḳizliri “Biz Şincan Oğul Kızları”, Küreş “Mücadele”, Küreş Dolḳunliri “Mücadele Dalgaları” vb. şiirleri Şincan gazetesinde çıkar.

Abdürrehim Ötkür, 1943-1944 yıllarında Uygur halkının Şeng Şisey hükûmetinin politikalarına baş kaldırması sonucu gerçekleşen Üç Vilayet Ayaklanması’na destek olduğundan dolayı 1944’te hapse atılmıştır.

1930’lu yıllara kadar Uygur Türkleri tarafından yazı dili olarak Çağatay Türkçesi kullanılmıştır.

Müşterek Orta Asya Türkçesi olan Çağatay Türkçesi, 1930’lu yıllara kadar Uygur Türkleri tarafından yazı dili olarak kullanılmıştır ve daha sonra merkezî ağız grubu içinde yer alan Ürümçi ağzı yazı dili hâline gelmiştir.

Lopnor ağız grubu; Döŋkotan, Kara ve Miren ağızlarından oluşur. 

Guma, Hoten ağız grubu; Tarım, merkezî ağız grubu içinde yer almaktadır.

Muhammed Sadık Kaşkariy, Ezizhan Şeciresi ve Edeplilik Şartliri adlı eserlerinde XVIII. yüzyılın ikinci yarısında Doğu Türkistan’da meydana gelen siyasî ve toplumsal olayları, Uygur halkının tarihini ve bağımsızlık mücadelesini özgün bir şekilde tasvir etmiştir

Nizariy, Nevaî’nin hamsesinden ilham alarak Mahzun-Gülnisa ve Rabia-Sedin adlı destanları yazmıştır.

Yakup Bey’in ölümünden sonra otuz üç yıl (1878-1911) Çin yönetiminin baskısı altında kalan Uygurlar, 19. yüzyılın sonu ve 20. yüzyılın başlarında dünyada meydana gelen gelişmelerden etkilenerek tekrar bağımsızlık mücadelesine girmişler ve bu mücadele sonucunda çağdaş Uygur edebiyatının temelini atmışlardır. Bu bakımdan 20. yüzyıl, bu millî mücadeleyi konu alan eserlerin yoğunlaştığı bir dönemdir.

Tarih-i Hemidi, Osmanlı tarihinin Doğu Türkistan’daki uzantısını araştıracaklar için çok önemli bir kaynaktır.

Zunun Kadiri, sanat çevrelerinde Cahaletniŋ Capasi “Cehaletin Cefası” (1937) adlı üç perdelik oyunu ile tanınmaya başlamıştır.

Bu oyunları Ziya Semediy kaleme almıştır.

Abduhalik Uygur, Arapça ve Farsça öğrendikten sonra 1916 yılında dedesi ile birlikte Rusya’ya giderek Semey şehrinde Rusça öğrenir. Ülkesine döndükten sonra Çince ile ilgilenir. Turpan şehrinde, Çince eğitim veren bir okulda Çince öğrenir. Burada Çince klasik romanlar okur ve Çinli yazarların eserleriyle tanışır. Rusya’da bulunduğu sırada bütün Orta Asya’ya yayılmış olan “Ceditçilik” hareketinden etkilenir