ÇAĞDAŞ TÜRK EDEBİYATLARI II - Deneme Sınavı - 9

Muhammed Sadık Kaşkariy, Ezizhan Şeciresi ve Edeplilik Şartliri adlı eserlerinde XVIII. yüzyılın ikinci yarısında Doğu Türkistan’da meydana gelen siyasî ve toplumsal olayları, Uygur halkının tarihini ve bağımsızlık mücadelesini özgün bir şekilde tasvir etmiştir

Nizariy, Nevaî’nin hamsesinden ilham alarak Mahzun-Gülnisa ve Rabia-Sedin adlı destanları yazmıştır.

Yakup Bey’in ölümünden sonra otuz üç yıl (1878-1911) Çin yönetiminin baskısı altında kalan Uygurlar, 19. yüzyılın sonu ve 20. yüzyılın başlarında dünyada meydana gelen gelişmelerden etkilenerek tekrar bağımsızlık mücadelesine girmişler ve bu mücadele sonucunda çağdaş Uygur edebiyatının temelini atmışlardır. Bu bakımdan 20. yüzyıl, bu millî mücadeleyi konu alan eserlerin yoğunlaştığı bir dönemdir.

Tarih-i Hemidi, Osmanlı tarihinin Doğu Türkistan’daki uzantısını araştıracaklar için çok önemli bir kaynaktır.

Zunun Kadiri, sanat çevrelerinde Cahaletniŋ Capasi “Cehaletin Cefası” (1937) adlı üç perdelik oyunu ile tanınmaya başlamıştır.

Bu oyunları Ziya Semediy kaleme almıştır.

Abduhalik Uygur, Arapça ve Farsça öğrendikten sonra 1916 yılında dedesi ile birlikte Rusya’ya giderek Semey şehrinde Rusça öğrenir. Ülkesine döndükten sonra Çince ile ilgilenir. Turpan şehrinde, Çince eğitim veren bir okulda Çince öğrenir. Burada Çince klasik romanlar okur ve Çinli yazarların eserleriyle tanışır. Rusya’da bulunduğu sırada bütün Orta Asya’ya yayılmış olan “Ceditçilik” hareketinden etkilenir

Sogd

I, II ve III

II ve III

I ve II

Behram Şah

Zafernâme

Abdurrahman Han Goca

İsmail Gaspıralı

Yeni Hayat

En önemli romanları: Mayimhan (1965), Jillar Siri I-II. (1967, 1969), Ehmet Ependi
(1995). Bazı hikâyeleri: Bir Tal Papiros “Bir Dal Sigara” (1970), Örük Gülligen Çağda “Erik
Çiçek Açtığında” (1976), Geni Batur (1978).

Görüldüğü gibi yalnızca Mayimhan yani C seçeneğindeki bilgi Ziya Semediy'in romanıdır. Diğerleri hikâyedir.

Uygurlar, Eski Uygurca döneminde Köktürk, Brahmi, Tibet, Sogd ve Mani alfabeleriyle birlikte daha çok Sogd yazısından geliştirilen Uygur alfabesini kullanmışlardır. Uygur yazısı, Karahanlılar döneminde, hatta, 15. yüzyılın sonlarına kadar kullanılmıştır. İslamiyetle birlikte kullanılmaya başlayan Arap alfabesi, 20. yüzyılın başlarına kadar bu coğrafyada tek alfabe olarak varlığını sürdürmüştür. 1955’te on yıllık bir süreyle Kiril alfabesi; 1965’te ise Uygur-Latin alfabesi kullanılmış; ancak, bu alfabe değişiklikleri başarısızlıkla sonuçlanmıştır. Uygur Türkleri, yüzyıllardır kullandıkları Arap alfabesinden vazgeçmemişler; Arap alfabesi üzerinde bazı değişiklikler yapmak suretiyle 1983’te Arap esaslı Uygur alfabesini kabul etmişlerdir. Bugün Doğu Türkistan/Şincan Uygur Özerk Bölgesi’nde Yeni Uygurcanın fonetik özelliğine göre geliştirilen Arap harfli esaslı Uygur-Arap alfabesi; Kazakistan’da ise Kiril esaslı Uygur-Kiril alfabesi kullanılmaktadır.

Bugünkü Uygur Türkçesi, Eski Uygur, Karahanlı ve Çağatay Türkçesinden gelişmiştir. Yeni Uygur Türkçesi, 15. yüzyılın başlarından 20. yüzyılın başlarına kadar devam eden Çağatay Türkçesinin modern devamı niteliğindedir. Müşterek Orta Asya Türkçesi olan Çağatay Türkçesi, 1930’lu yıllara kadar Uygur Türkleri tarafından yazı dili olarak kullanılmıştır ve daha sonra merkezî ağız grubu içinde yer alan Ürümçi ağzı yazı dili hâline gelmiştir.

Uygur Türklerinin XIX. yüzyıla kadar meydana getirdiği edebî eserler, müşterek Orta Asya edebî dilinin mahsulleridir. Köktürk, Uygur, Karahanlı ve Altın Orda dönemine ait edebî eserler, Uygur edebiyatının kaynağını teşkil etmektedir.