ÇAĞDAŞ TÜRK EDEBİYATLARI II - Deneme Sınavı - 4

Sovyet köyü, bura­daki yeni yaşam ve hür çalışma gibi temalar Kudaş’ın eserlerindeki temel konular hâline geldi. 1930 yılından sonra eserlerinin memleket sevgisi ile yeniden canlandığı görülmek­tedir. Bu tarihten sonra yazdığı “Kuşkayın” romanı Sovyet ziraat sisteminin kuruluşunu ve bunlar üzerinden idealize edilen insan tipini anlatması bakımından değerli görülmektedir.

Nazar Nejmi’nin en üretken olduğu saha tiyatrodur. “Yazgı Yır” (Bahar Türküsü), “Sa­kırılmagan Kunak” (Davetsiz Misafir), “Garmunsı Dus” (Akordiyoncu Arkadaş), “Kürşe­lerge Kunak Kilgen” (Komşulara Misafir Gelmiş) gibi piyesleri Başkurt Devlet Akademisi­nin drama tiyatrosunda sahnelenmiştir.

Karaçay-Malkar yazılı edebiyatının temelini aslında bir halk şairi olan Kâzım Meçi atmış­tır. Kâzım’ın Arap harfleri ile kaleme aldığı Karaçay-Malkar Türkçesindeki ilk şiirleri XIX. yüzyılın ikinci yarısında Karaçay-Malkar edebiyatının doğuşuna vesile olmuştur.

Kâzım’ın “Ölüm Gelir” adlı şiiri modern Karaçay-Malkar şiirine giden yolun başlangı­cı sayılır.

Karaçay-Malkar edebiyatında satirik şiirleri ile tanındı. Eserle­rinde İslam Teberdiçi adını kullanan İslam Kırımşavhal’ın Börü bla Kiştik (Kurt ile Kedi) adlı şiirindeki Karaçay-Malkar diline ustalığı ve hiciv yeteneği ona Karaçay-Malkar ede­biyat tarihinde önemli bir itibar ve yer sağladı.

1877 yılında Karaçay köylerinden Ogarı Teberdi’de doğan İsmail Akbay da Karaçay- Malkar yazılı edebiyatının temelini atan aydınlardan biridir. Malkar bölgesinin gelişmiş köylerinden Bashan’da din eğitimi alıp imam olan İsmail Akbay dinî konulardan çok Ka­raçay halkının eğitimine, dil ve kültürüne ilgi duydu. 1914 yılında imamlığı bırakarak Karaçay-Malkar Türkçesinde kitap yayımlama arzusuyla çalışmalarına başladı. 1916 yılın­da kendi şiirleri ile birlikte, Krılov’un masallarından Karaçay Türkçesine çevirdiği masal­lardan oluşan “Ana Tili” (Ana Dili) adlı ilk kitabını Tiflis’te yayımladı.

Çuvaşların dünyaca ünlü Narspi manzumesi de Konstantin İvanov tarafın­dan 1908'de kaleme alınmıştır. Anılan bu sürecin sonunda, bu yüzyıl içinde Çuvaş Türkçesi artık tam bir edebî dil haline gelmiştir.

Hakas edebiyatının ilk romanı Irahhı Aaalda (Uzaktaki Köyde) 1960 yılında basılmıştır. Nikolay G. Domojakov’un bu romanı Hakasça dışındaki dillere de çevrilmiş­tir ve Hakas edebiyatının en tanınmış eseridir.

Dönemin bir başka şairi ise, Hüsniyar’dır. Hangi yıllar arasında yaşadığı kesin olarak
bilinmeyen Hüsniyar, münacat, mersiye ve nasihat türlerindeki eserlerinin dışında,
Başkurt edebiyatında manzum seyahatnamesi ile tanınmaktadır. Seyahatnamesinde Orta
Asya’ da gördüklerine yer veren Hüsniyar, oradaki folklorik özellikleri de anlatarak eserinin
çerçevesini daha da genişletmiştir. Bu seyahatname, Hüsniyar’ın kendisinden de bahsetmesi
dolayısıyla otobiyografik bir eser niteliğindedir.

Sokoroy, yalnızca tenkit şiirleri ile bilinmemektedir. Onun bazı mensur eserleri de Başkurt edebiyat tarihinde oldukça önemlidir. Genel olarak tarihî konular ele alınmış olsa da eserlerin işlenişindeki dil ve üslup özellikleri, Başkurt yazılı edebiyatında nesir türünün gelişmesinde ilk kilometre taşlarından biri olarak kabul edilebilir. Bu eserler: “Hacnâme”, “Tabın Başkurtları Şeceresi” ve “Tevarih-i Bulgariya yeki Terkib-i Gari (Arilerin Oluşumu veya Bulgar Tarihi)’dir.

Şiirin asıl içeriği Başkurt edebiyatında ve kültür hayatında artık kendini göstermeye başlayan ve usul-i cedid adıyla bilinen yeni usul eğitim anlayışı Sokoroy için doğru bir bilgidir.

Şiirde halka seslenmeyi, halk ile konuşmayı ve halkı bilime, akla davet etmeyi tercih eden Akmulla’nın dili de sade ve anlaşılırdır.

Ömötbayev’in en önemli eseri “Yadkar” (Hatıra) adlı eseridir.

Nazar Nejmi’nin en üretken olduğu saha tiyatrodur. “Yazgı Yır” (Bahar Türküsü), “Sakırılmagan Kunak” (Davetsiz Misafir), “Garmunsı Dus” (Akordiyoncu Arkadaş), “Kürşelerge Kunak Kilgen” (Komşulara Misafir Gelmiş) gibi piyesleri Başkurt Devlet Akademisinin drama tiyatrosunda sahnelenmiştir.

M. Kerim de özellikle tiyatro alanında oldukça mahir olduğunu göstermiştir. “Salavat” adlı piyesi, yalnızca bir modern tiyatro eseri olarak ele alınmamalıdır. Dramatik modern tiyatroyu, halk destan geleneğine yakınlaştırmayı da amaçlayan şair, eserlerinde Başkurt halkının millî simgelerini ve değerlerini özellikle kullanmayı tercih eder.

Karaçay-Malkar edebiyatının ilk romanı da 1930’lu yıllarda kaleme alındı. Hasan
Appa tarafından yazılan “Kara Kübür” (Kara Sandık) adlı eser Karaçay-Malkar edebiyatında
roman tarzının en güzel örneklerinden biri olma özelliğini günümüze kadar sürdürdü.

20. yüzyılın başındaki gelişmeler basın faaliyetlerinde de kendisini göstermiş, 1905
yılının sonlarına doğru ilk Çuvaş gazetesi olan Hĭpar yayımlanmaya başlamıştır.

Türklük bilimi araştırmacılarınca Çuvaşça, İdil Bulgar Türkçesinin bir devamı ve Ana Bulgarcanın
günümüzdeki tek temsilcisi olarak kabul edilmektedir.

XIX. yüzyılın ikinci yarısındaki eğitim ve kültür değişmeleri neticesinde de Başkurt edebiyatı farklı konular ve farklı üsluplar doğurur. Artık dinî ve ahlakî öğretiler bir kenara bırakılır ve özgürlük, eğitim, çağdaşlaşma, ilerleme gibi düşünceler halka aşılanmaya başlar. Miftahettin Akmulla ve Möhemmetselim Ömötbayev gibi Başkurt edebiyat tarihi ve Başkurt modernleşmesindeki bu iki isim, dönemin en dikkate değer isimleri olarak zikredilebilir.

Dönemin bir başka şairi ise, Hüsniyar’dır. Hangi yıllar arasında yaşadığı kesin olarak bilinmeyen Hüsniyar, münacat, mersiye ve nasihat türlerindeki eserlerinin dışında, Başkurt edebiyatında manzum seyahatnamesi ile tanınmaktadır. Seyahatnamesinde Orta Asya’ da gördüklerine yer veren Hüsniyar, oradaki folklorik özellikleri de anlatarak eserinin çerçevesini daha da genişletmiştir. Bu seyahatname, Hüsniyar’ın kendisinden de bahsetmesi dolayısıyla otobiyografik bir eser niteliğindedir. (TEA 2004: 361).

Dönemin önemli isimlerinden birisi de Geli [Ali] Sokoroy’dur (Tatarcada adı Gali Çokrıy şeklinde yazılır). Sokoroy, kendi köyündeki medreselerde eğitim aldıktan sonra, bölgenin en büyük medreselerinden biri olan Sterlibaş medresesinde eğitimine devam eder (TEA 2004: 366). Köyüne döndükten sonra ömrünün sonuna kadar burada yaşar. Sokoroy, oldukça üretken bir yazardır. Fosul-i Erbeğa (Dört Mevsim), Medħ -i Kazan (Kazan’ın Methi), Şemğ Ez-Ziya (Mum Işığı) gibi eserleri, yenilikçi, çağdaş fikirleri ön plana çıkaran ve cahilliği, dar görüşlülüğü eleştiren eserlerdir. Eğitim, okumak, çalışmak gibi konular şiirlerinin ana temasını oluşturmaktadır. “Sabakka Töşkenémde” (Derse Girdiğimde) adlı manzumesinde anne-babanın verdiği aile içi eğitimin öneminden bahsetmektedir. Fakat şiirin asıl içeriği Başkurt edebiyatında ve kültür hayatında artık kendini göstermeye başlayan ve usul-i cedid adıyla bilinen yeni usul eğitim anlayışıdır. Medrese eğitimindeki skolastik eğitim algısının üzerinde bir eğitimi savunan Sokoroy, eğitimin ehil kişilerce verilmesi ve ailenin çocuğun eğitiminde sorumsuzca davranmaması gerektiğini ve de dayakla eğitimin bağdaşmadığını söylemektedir. Eserde bunlar, hem nasihat niteliğinde görülürken, dönemin eğitmenlerine ve ebeveynlerine de bir eleştiri olarak değerlendirilmelidir.