ÇAĞDAŞ TÜRK EDEBİYATLARI II - Deneme Sınavı - 12

Kırgız sözlü edebiyatında musikiyle iç içe girmiş bir şiir geleneği vardır. Kırgız halk şairlerine “akın” denir. Bu şiirlerden, defin törenlerinde okunanlara “koşok”; hasret ve şikâyet konulu olanlara “koştoşu”; medhiyelere “maktoo”; taşlamalara “korgoo” denir. Bunların dışında emgek (emek), beşik, oyun, aşk, nasihat, aytış şiirleri ve didaktik eserler (atasözleri, vecizeler, bulmacalar, yalan ve abartmalar), mit ve masallar kırgız edebiyatının zenginlikleridir.

Emek şiirleri – uz, hayvancılık, çiftçilik ve buna benzer işlere bağlı şiirler içerir. Emek şiirleri iş zamanında işi daha kolaylaştırmak amacıyla söylenir. Verilen şiir orakçılarla ilgili olduğu için Doğru cevap D'dir.

Koşoktor, kız evlendiğinde ve insan öldüğü zaman söylenir. Bu şiirle iç acılarını dışarıya aktarır. Verilen şiir kız uzatuu koşoğundan bir örnektir. Doğru cevap C'dir.

Aalı Tokombayev, Coomart Bökönbayev ve Kubanıçbek Malikov ediplerdendir. Cengiz Aytmatov, dünyanın en büyük
romancılarından birisi olarak kabul edilmektedir. Toktogul Satılganov ve Togolok Moldo, Sovyet Kırgız Edebiyatı’nın ilk şairleridir. Doğru cevap B'dir.

Coomart Bökönbayev, akın ve dramaturg yani oyun yazarıdır. Onun ilk “Cer alan kedeylerge” yani “Yer alan fakirlere” isimli şiiri 1927’de yayımlanmıştır. Emgek Tölü (Emek, 1933), Altın Kız (1934), Coomarttın Irları (Coomart’ın Şiirleri, 1936), Komuz, 1938, Çabuul (Çapul, 1944) isimli kitapları yayımlanmıştır. İkinci Dünya Savaşına dair “Koş Ala-Too, uulun ketti maydanga” (Hoşçakal Ala-Dağ, oğlun gitti cepheye) isimli şiiri, “Acal menen Ar-Namıs” (Ecel ile ar-namus), “Çepten erdin küçü bek” (Cephede er güçlü) gibi şiirlerini yazmıştır.

Gün Olur Asra Bedel romanı Cengiz Aytmatov’un en çok ilgi uyandıran eseridir. Bunun en önemli sebebi de yazarın eserde anlattığı Nayman Ana efsanesidir. Efsanede Nayman Ana, oğlu Colaman’ı savaşta yitirmiş bir ana olarak betimlenir. Oğlunun öldüğüne bir türlü inanamayan kederli ana, onu aramak için devesi Ak Maya ile yola düşer. Oğlunu bulduğunda o artık başına geçirilen deve derisinden şire ile “mankurt”laştırılmıştır. Düşmanın işkenceyle “mankurtlaştırdığı” yani “ötekileştirdiği” Colaman, anasını okuyla vurup öldürecek kadar geçmişinden habersizdir; zira hafızası silinmiştir. Yazar bu tarihî hadiseyi geliştirerek Nayman Ana’nın gömüldüğü ve Kırgızlarca kutsallaştırılan Ata-Beyit’in Sovyet yönetimi tarafından üzerine uzay üssü kurulmuş olduğunu, dolayısıyla Kırgız halkının hafızasının yok edilmek istendiğini anlatmaya çalışır. Dönemin iki süper gücünün bütün insanları köleleştirmek için uzayda işbirliği yaptığını da bu eserde vermeye çalışır. Yeni ve savaşın olmadığı bir başka gezegen keşfeden bilim adamlarının dünyaya dönmesi engellenir. Barışın hâkim olduğu gezegenden herhangi bir sinyal gelmesini önlemek için de dünyanın etrafını manyetik bir alanla kaplarlar.

Lakaplar, düşünceyi bitirmeden dinleyene bırakır. Lakaplar kendi başlarına kullanılmaz. Bunların neden ve ne zaman söylenildiği bellidir. Verilen örnek bu türe aittir. Doğru cevap C'dir.

Aruv Bol

Şokan Velihanov

Makal

Toktogul Satılganov

Aalı Tokombayev

Ak Möör

Sıdık Karaçev

1928

Cemile

Toprak Ana

XX. yüzyıla kadar yazılı edebiyatları olmayan Kırgız Türklerinin çok zengin bir halk edebiyatı vardır. Halk edebiyatına nazım türleri hâkimdir. Halk edebiyatı türleri içerisinde destan ve halk hikâyeleri önemli bir yer tutar. Destanlar arasında Manas, Kurmanbek, Er Tabıldı, Kedeykan, Olcobay Menen Kişimcan gibi destanların yanı sıra, eski âdetlerle hayat pratikleri hakkındaki şiirler, bilmeceler, atasözleri, kahramanlık destanları, hikâye ve masallar, efsaneler, dini ve lirik şarkılar zengin Kırgız Folklorunun önemli türleridir. Destanlar arasında, Manas Destanı Kırgız sözlü edebiyatının şaheseri ve aynı zamanda dünya edebiyatının en uzun destanıdır. 500.000 beyitten fazla olan bu destan, bugüne kadar sözlü olarak manasçılar tarafından getirilmiştir. Keldibek, Maymanbay, Timbek, Sagımbay Orazbakoğlu, Sayakbay Karalayoğlu önemli manasçılardır.

Kırgız halkının sosyal hayatında bu kadar önemli bir yere sahip olan Manas destanının pek çok nüshaları vardır. Bu destanın ilk nüshalarını yazıya geçiren Kazak araştırmacı Şokan Velihanov’dur. Orta Asya’nın kabiliyetli ve tanınmış ilim adamı Velihanov, 19. yüzyılda halkın arasında dolaşarak dünyanın bu mühim eserini derlemeyi başarmıştır. Yazıya geçirilen bu derlemeden sonra Velihanov; “Бул бaлким, кaгaз бетине түшкөн биринчи кыргыз сөзү болуш керек” (K. Artıkbayev 2000: 11) “Bul balkim, kagaz betine tüşkön birinçi Kırgız sözü boluş kerek” yani “Bu belki de yazıya geçirilen ilk Kırgız sözü olsa gerektir” demiştir. Bir başka önemli Manas araştırmacısı ise Alman asıllı Türkolog Radlov Vasiliy Vasiliyeviç’dir. 19. yüzyılın 60’lı yıllarında bugünkü anlamda ulaşım araçlarının olmadığı bir dönemde deve üzerinde Orta Asya’yı dolaşan Radlov, Aladağ’a geldi, Sarı Özen, Çüy, Isık-Göl, Karkıra gibi yerleri görüp Manas derlemeleri yaptı. Kemal Göz’ün Salican Cigitov’dan aktardığına göre, okudukları okullarda eğitim gördükleri diller ve okutulan kitapların dillerinin Kazakça ve Tatarca olmasından dolayı Kırgız Edebiyatı tarihinin ilk simalarından olan Sıdık Karaçev’in ilk eserleri Tatarca olarak Tatar gazetelerinde yayınlanmıştır. Diğer taraftan Kasım Tınıstanov’un da ilk şiirleri Kazak Türkçesinde yazılmış ve Kazak gazetelerinde yayınlanmıştır. Kırgız Türkçesi ile yazılan ilk eser 1911’de çıkan Moldo Kılıç Şamırkanuulu’nun Zilzala adlı ırlar kitabıdır.

Kırgız sözlü edebiyatında musikiyle iç içe girmiş bir şiir geleneği vardır. Kırgız halk şairlerine “akın” denir. Bu şiirlerden, defin törenlerinde okunanlara “koşok”; hasret ve şikâyet konulu olanlara “koştoşu”; medhiyelere “maktoo”; taşlamalara “korgoo” denir. Bunların dışında emgek (emek), beşik, oyun, aşk, nasihat, aytış şiirleri ve didaktik eserler (atasözleri, vecizeler, bulmacalar, yalan ve abartmalar), mit ve masallar kırgız edebiyatının zenginlikleridir. Emek şiirleri – uz, hayvancılık, çiftçilik ve buna benzer işlere bağlı şiirler içerir. Emek şiirleri iş zamanında işi daha kolaylaştırmak amacıyla söylenir. “Op Mayda”, “Çalgıçı”, “Bekbekey”, “Şırıldan” emek şiirleri örnekleridir.