ÇAĞDAŞ TÜRK EDEBİYATLARI II - Deneme Sınavı - 11

Defin törenlerinde okunanlara “koşok”; hasret ve şikâyet konulu olanlara “koştoşu”; medhiyelere “maktoo”; taşlamalara “korgoo” denir. Koşoktor kız evlendiğinde ve insan öldüğü zaman söylenir. Bu şiirle iç acılarını dışarıya aktarır. Kız uzatuu koşoğundan bir örnek:

Kara toonun boorunan                 Kara dağın kıyısından

Karçıga uçmak boluptur.              Şahin uçacak olmuş

Kalın kırgız çogulup,                      Bütün Kırgız birleşip

Sizdi bermek boluptur.                 Sizi vermek istediler. (Kırgız Adebiyatı 2002: 38)

Hasret ve şikâyet konulu olanlara “koştoşu”; medhiyelere “maktoo”; taşlamalara “korgoo” denir. Aşk şiirleri iki gencin isteklerini, amaçlarını sanatsal bir şekilde anlatan eserlerdir. Aşk şiirleri Seketbay ve Küygön olarak ikiye ayrılır. Seketbay aşk şiirlerinde kızın güzelliği anlatılır, Küygönde ise her hangi bir nedenden dolayı sevgilisine ulaşamadığında çekilen acılar anlatılır. Mölmölüm bir seketbay aşk şiiridir:

Saymaluu sarı coolukçan,        Sarı işlemeli yazmalı,

Sanaandı sanap ooluksam.      Kederini sayar düşünürüm

Sanaalaş sendey carkınga       Kederleşip senin gibi güzelle

Samagan cerden coluksam.     İstediğim zaman buluşsam. (Kırgız Adebiyatı 2002: 43)

Kırgız Türkçesi ile yazılan ilk eser 1911’de çıkan Moldo Kılıç Şamırkanuulu’nun Zilzala adlı ırlar kitabıdır. 1924 yılında çıkmaya başlayan Erkin Too gazetesi ve Leninçil Caş gazetesi, edebî eserlere geniş yer vermiştir. Sovyet devresinde kültür ve edebiyat alanında büyük bir teşkilatlanma olmuş ve çok zengin sözlü bir geleneği olan Kırgız yazılı edebiyatı, bu yüzyılda giderek gelişmiştir.

Kırgız mitleri ve efsaneleri teşhis sanatı denilen canlandırma yani anemist, bir eşyaya tapınma yani fetişizm veya totemizm ve olağanüstü güçlerle, büyüyle doludur. Mesela “Tootay Mergen cana üç arkar” (Tootay Mergen ve üç dağ keçisi), “Kayberendin Eesi” (Yok olanın sahibi), “Döötü Usta cana İtelgi” (Döötü Usta ve İtelgi/mitolojik bir kuş), “Kız Küyöö” (Kız damat) v.b. mitler ve efsaneler mevcuttur. (Kırgız Adebiyatı 2002: 67-68)

Kemal Göz’ün Salican Cigitov’dan aktardığına göre, okudukları okullarda eğitim gördükleri diller ve okutulan kitapların dillerinin Kazakça ve Tatarca olmasından dolayı Kırgız Edebiyatı tarihinin ilk simalarından olan Sıdık Karaçev’in ilk eserleri Tatarca olarak Tatar gazetelerinde yayınlanmıştır. Togolok Moldo’nun gerçek ismi Bayımbet Abdrahmanov’dur. Tanrı Dağı’ndaki Kurtka olarak bilinen bölgede 1866’da doğdu. Bu yıllar Kırgız halkının yaşadığı sıkıntılı dönemlerdir. Düşmanların ortasında kalmış Kırgız halkı, bir taraftan Çin diğer taraftan Hokand Hanlığı’nın baskısı yüzünden Rus Çarına sığınmak zorunda kalmışlardır. Togolok Moldo, eğitimini çevredeki din mektebinde aldı. Bu eğitim onun almış olduğu ilk okuma-yazma eğitimi oldu. Küçük yaşta babasını kaybetti. Bu yüzden iç dünyasında derin yaralar açıldı ve hissettiklerini şiirlerine aktardı. Sovyet Kırgız Edebiyatı döneminde, milliyetçi fikirleriyle öne çıkan ve şiirlerinde Kazak ve Kırgız toplumlarında sınıf çatışması olmadığını belirterek, anti-sosyalist temaları işleyen Kasım Tınıstanov da önemli bir şahsiyettir. Kırgız akınlarının en ünlü ve büyüğü olan Toktogul Satılganov akın olmasında kendi yaşadığı zor dönem, sözün değerini bilen anne-babasından işittikleri ve kendisinden önceki sanat adamlarının örnekleri etkili oldu. Sanatçılığının ilk dönemlerinde kendi yaşadıklarını anlatan “Alımkan”, “Nasılkan” gibi aşk şiirleri, toplumdaki olumsuzlukları eleştiren “Beş kaman”, “Arzımatka” şiirleri, insan hayatını açıklayan felsefi şiirleri, “Emne Kızık” yani “Ne ilginç” şiiri, “Güldöp al” yani “Eğlen, hayatın tadını çıkar” gibi şiirleri vardır. Satılganov, Ekim ihtilalinden sonra yeni dönemi öven şiirler de yazmıştır. Satılganov, sadece bir akın değil aynı zamanda bir aytışçı yani ozan atışmalarına katılan bir şair idi. Çok zeki olması, hızlı ve güzel cevaplar verebilmesi,  üstün kabiliyeti sayesinde Naymanbay ve Arzımat gibi büyük akınları aytışlarda yenmeyi başarmıştır. Kırgız Türkçesi ile yazılan ilk eser 1911’de çıkan Moldo Kılıç Şamırkanuulu’nun Zilzala adlı ırlar kitabıdır.

Alıkul Osmonov, Çabuul edebî dergisinde çalıştı. Tandagı Irlar (1935), Cıldızduu Caştık ve Çolponstan (1937), Mahabat (1945), Canı Irlar ve Menin Cerim – Irdın Ceri ve Baldar Üçün (1947), Ata Curt (1958) adlı şiir kitapları yayınlandı. Puşkin’in 5305 mısradan oluşan Evgeni Onegin manzum romanını Kırgızcaya tercüme etti. Diğer taraftan Şekspir’in Otello adlı eserini Kırgızcaya kazandırdı. Sooronbay Cusuyev Kırgız Halkının Toktogul Ödülü sahibi yazar ve şairdir.  1950’li yıllardaki Kırgız edebiyatına önemli katkılarda bulundu. Öğrencilik yıllarındaki ilk şiir denemelerini Emnelikten Süyömün yani Neden Seviyorum adlı şiir kitabında yayınladı. Ümit adlı kitabını 1960’ta yayınladı. Cengiz Aytmatov’un “Yüzyüze” adlı hikâyesinden esinlenerek “Seyde” isimli iki perdelik dramatik şiirini kaleme aldı. Süyünbay Eraliyev Talas vilayetinde gazetede çalışmaya başladı ve Dostoruma Kat yani Dostlarıma Mektup adlı kitabı yayınlandı. Gazetede çalıştığı yıllarda şiirlerini kesintisiz olarak yayınlama fırsatı buldu. Şiirlerindeki dili sade, fakat derin anlam yüklüydü. Okuyucuları onun sade dille yazdığı şiirlerini benimseyerek okudular. Sıdık Karaçev Sovyet dönemi edebiyatının gelişmesinde büyük rol oynamıştır. Şiirlerini genellikle 1918’de yazmıştır. Eserleri Kazak, Tatar, sonradan da Kırgız dergilerinde yayımlanmıştır. Dram ve nesir türünde eser veren ilk Kırgız sanatçılarındandır. Onun öyküleri (“Üylönüüdön kaçtı” yani Evlilikten kaçtı, “Süygönünö koşula albadı” yani Sevdiğine ulaşamadı, “Armanduu eki caş” yani Kederli iki genç), hikâyeleri; (Erksiz Kündördö, Erik Tanında) realist nesirin ilk ürünleridir. Erksiz Günlerde yani Özgürlüksüz Günler hikâyesinde zenginlerin baskısı altında kalan kadınların hukuksuzluğunu anlatmıştır. Zuura isimli bir genç kızla yaşlı ve zengin Mamırbay evlenmeye karar verir ancak Zuura sevgilisi Çolponbay’a ulaşmak için evinden kaçar fakat dağ arasında kalır ve kurtlara yem olur.

Yazarın Gülsarı isimli eseri Türkiye’de Elveda Gülsarı, Kopar Zincirlerini Gülsarı gibi değişik isimlerde yayınlanmıştır. Eserde asıl kahraman durumunda olan Gülsarı’ya yazar sembolik bir anlam yükleyerek Kırgızların temsilcisi olarak betimlemiştir. Cemile genç ve güzel bir Kırgız kadınıdır. Yeni evlendiği kocası Sadık cepheye gitmiştir. Cepheden dönen çok azdır, genellikle ölüm haberleri gelmektedir. Cephede yaralanan Kazak genci Daniyar, Cemile’nin yaşadığı köye gelir. Köyde, cepheye yiyecek yetiştirmek için büyük bir gayret ve çaba vardır. Daniyar, Cemile ve onun küçük inisi yani kayınbiraderi ile birlikte çalışmaya başlar. Kötü şakalaşmalarla, birbirlerini özellikle Cemile’nin Daniyar’ı küçük düşüren kalbini kıran çıkışlarından sonra Kırgız türkülerinin de etkisiyle iki genç arasında bir aşk başlar. Evli bir kadının kocası cephede savaşırken bir başka erkeğe âşık olması toplum ve gelenekler tarafından hoş görülen bir durum değildir. Fakat gönül ferman dinlemez ve birbirine âşık iki genç el ele köyü terk ederler. “Toprak ana” öyküsünde kocasını ve üç oğlunu cepheye gönderen, gelini Aliman ile cephe gerisinde yaşanan güçlükleri göğüslemeye çalışan Tolganay’ın toprak ile dertleşmesi söz konusudur. İkisi de anadır; Toprak ana, insanoğlunun topraktan yaratılmış olduğu inancına bağlı olarak bütün insanlığın anası olarak okuyucunun karşısına çıkar. Tolganay da üç evlat yetiştirmiş, gelinine bakmaya çalışan, aynı zamanda kolhozdaki sorumluluğunu yerine getirmek için çaba gösteren bir anadır. İki ananın dertleşmesi yürekleri titretirken asıl savaşın cephede değil cephe gerisinde yaşandığını okuyucuya verir. “Al yazmalım selvi boylum” hikâyesi de Aytmatov’un Türkiye’de en çok okunan ve bilinen eseridir. Aysel, küçük oğlu ile birlikte sevdiği erkek İlyas’ı değil, zor zamanlarda onlara kol kanat geren Baytemir ile kalmayı tercih eder. Okuyucu bu durumdan “aşk emek ister” gibi bir çıkarımda bulunur; zira İlyas, Aysel’e olan aşkına ihanet etmiştir. Dolayısıyla emek verilmeyen bir aşkın devam etmesi mümkün görünmemektedir.

Sıdık Karaçev Sovyet dönemi edebiyatının gelişmesinde büyük rol oynamıştır. Şiirlerini genellikle 1918’de yazmıştır. Eserleri Kazak, Tatar, sonradan da Kırgız dergilerinde yayımlanmıştır. Dram ve nesir türünde eser veren ilk Kırgız sanatçılarındandır. Onun öyküleri (“Üylönüüdön kaçtı” yani Evlilikten kaçtı, “Süygönünö koşula albadı” yani Sevdiğine ulaşamadı, “Armanduu eki caş” yani Kederli iki genç), hikâyeleri; (Erksiz Kündördö, Erik Tanında) realist nesirin ilk ürünleridir. Erksiz Günlerde yani Özgürlüksüz Günler hikâyesinde zenginlerin baskısı altında kalan kadınların hukuksuzluğunu anlatmıştır. Zuura isimli bir genç kızla yaşlı ve zengin Mamırbay evlenmeye karar verir ancak Zuura sevgilisi Çolponbay’a ulaşmak için evinden kaçar fakat dağ arasında kalır ve kurtlara yem olur. Alıkul Osmonov, Çabuul edebî dergisinde çalıştı. Tandagı Irlar (1935), Cıldızduu Caştık ve Çolponstan (1937), Mahabat (1945), Canı Irlar ve Menin Cerim – Irdın Ceri ve Baldar Üçün (1947), Ata Curt (1958) adlı şiir kitapları yayınlandı. Puşkin’in 5305 mısradan oluşan Evgeni Onegin manzum romanını Kırgızcaya tercüme etti. Diğer taraftan Şekspir’in Otello adlı eserini Kırgızcaya kazandırdı. Süyünbay Eraliyev Talas vilayetinde gazetede çalışmaya başladı ve Dostoruma Kat yani Dostlarıma Mektup adlı kitabı yayınlandı. Gazetede çalıştığı yıllarda şiirlerini kesintisiz olarak yayınlama fırsatı buldu. Şiirlerindeki dili sade, fakat derin anlam yüklüydü. Okuyucuları onun sade dille yazdığı şiirlerini benimseyerek okudular. Sooronbay Cusuyev Kırgız Halkının Toktogul Ödülü sahibi yazar ve şairdir.  1950’li yıllardaki Kırgız edebiyatına önemli katkılarda bulundu. Öğrencilik yıllarındaki ilk şiir denemelerini Emnelikten Süyömün yani Neden Seviyorum adlı şiir kitabında yayınladı. Ümit adlı kitabını 1960’ta yayınladı. Cengiz Aytmatov’un “Yüzyüze” adlı hikâyesinden esinlenerek “Seyde” isimli iki perdelik dramatik şiirini kaleme aldı. Tölögön Kasımbekov, Kırgız edebiyatının son yıllarda öne çıkan ve tarihî romanları ile dikkat çeken bir yazar olmuştu. 1956’da Kırgızistan halk yazarı oldu. Ala- Too edebiyat dergisinde sorumlu sekreter ve (1960- 1966) genel yayın yönetmeni (1966- 1971) görevlerinde bulundu. Daha sonra çeşitli yayınevlerinde, yazarlar birliğinde ve çeşitli idarî görevlerde bulundu. İlk öyküsü “Cılkıçının uulu” yani “Çobanın oğlu” 1952’de Sovettik Kırgızstan, bugünkü Ala Too dergisinde basıldı. Kendi hayatını anlatan “Adam bolgum kelet” yani “İnsan olmak istiyorum” adlı hikâyesi 1960’da yayınlandı. Yazarın tercüme edilerek Türkiye’de de basılan önemli eseri Sıngan Kılıç yani Kırılan Kılıç adlı tarihî romanı üzerine pek çok olumlu tepki aldı. İki ciltlik eserde 1842-1876 yılları arasında Hokand Hanlığı döneminde Kırgızların hayatı ile halkın sosyo-politik ve sosyo-ekonomik durumunu anlattı. Rus Çarı’nın işgalci politikalarını bu eserinde tasvir etti. Romanın önemli bir özelliği de eserde anlatılan kahramanların tarihten birebir alınmış olmasıdır. Mesela Alımbek, Alımkul, İshak, Şerali, Kudayarhan, Abdırahman, Çerniyayev, Skobelev gibi isimler o döneme damgasını vurmuş siyasî figürlerdir.

Zunun Kadiri: 1912’de Tarbagatay’da dünyaya gelen Zunun Kadiri, dinî okuldan sonra
Gulca’da eğitim görür. Ortaokulu Ürümçi’de okur. Uygur hikâyeciliğinin ve tiyatrosunun
gelişmesinde çok büyük rol oynamıştır. Sanat çevrelerinde Cahaletniŋ Capasi “Cehaletin
Cefası” (1937) adlı üç perdelik oyunu ile tanınmaya başlar ve ardından Ġunçem
“Goncam”, Gülnisa “Gülnisa”, Uçraşḳanda “Karşılaşınca” adlı sahne eserlerini ortaya koyar.
1954’te Toy adlı oyunu yazar. Meşhur eserlerinden biri de Gerip-Senem operasıdır. 1981’de
Teyipcan Eliyov ve Eli Eziz ile birlikte Gerip-Senem filminin senaryosunu oluşturur.

Ziyai,1940’lı yıllardan itibaren üç
yüz civarında şiir yazmıştır. Yurt-El Üçün “Vatan ve Halk İçin”, Şair Ḫiyali “Şair Hayali”,
Ter Bilen “Ter ile”, İçkiniŋ Kimniŋ Ḳėni “İçtiğin Kimin Kanı”, Yürekni Öget Helḳ
Gėmige “Yüreği Alıştır Halkın Gamına” meşhur şiirlerindendir. Şiirlerinde vatanın
ve halkın hürriyeti için mücadele etmek gerektiğini vurgular.

Ziya Semediy Çağdaş Uygur edebiyatı sanatçılarındandır.

Mayimhan romanında Uygur halkının kahraman kızı Mayimhan tipini, 1930’lu yıllarda
ilk defa Kumul’da başlayıp daha sonra bütün Doğu Türkistan’a yayılan bağımsızlık hareketinin öncüsü Hocaniyaz Hacı ile özdeşleştirir. Yazar, eserinde tarihî olaylara bağlı
kalır; ancak, onları basit bir naturalizmle ya da olayı tasvirden ibaret bir şekilde yazmaz.Roman, ayaklananların yenilgiye uğraması ve Mayimhan’ın ölüm cezasına çarptırılması ile son bulmasına rağmen okuyucu, karamsarlığa kapılmaz. Aksine, halkın hiçbir zaman teslim olmayacağı ve hürriyet için daima mücadele edeceği inancıyla güçlenir.

Yukarıda bahsi geçen romanın yazarı olan Uygur edebiyatı sanatçısı Ziya Semediy'dir.

Sufî Allahyar (1616-1713):
Buharalı şair, Allah yolunda
yazdığı şiirleriyle Türkistan’da
meşhur olmuş ve Türkistanlı
şairlerin yetişmesinde önemli rol
oynamıştır.

"1928 yılında Har “Diken”, Gezep ve Zar “Öfke ve Çığlık”, Açil “Açıl”, Üzülmes Ümid “Kesilmez Ümit”, Körüngen Taġ Yiraḳ Emes “Görünen Dağ Uzak Değil”, Köŋül Ḫahişi “Gönül İsteği” gibi şiirlerinde hiç korkmadan halkın hürriyet isteğini dile getirir. 1932’de meydana gelen Turfan çiftçiler ayaklanmasında aktif bir şekilde bu ayaklanmaya destek olmuş ve halkı teşvik etmiştir. Lenet Saŋa Zalimlar “Lanet Sana Zalimler”, Muzlidi “Buzlandı” şiirlerinde galibiyetle sonuçlanan çiftçiler ayaklanmasına katılan halkı över ve bu iradeye ilham vererek destek olur. 1933 yılında Şeng Şisey hükûmeti tarafından tutuklanır ve aynı yıl Turfan’da öldürülür. Boynuna kılıç vurulduğunda Çince ve Uygurca olarak Yaşisun erkinlik, yaşisun azadliḳ “Yaşasın hürriyet, yaşasın azatlık” diyerek halkın hürriyeti için kurban olduğunu açıkça haykırmıştır."

Yukarıda eserleri ve hayatından kesitler verilen şair Abduhalik Uygur'dur.

Ter Bilen Ehmed Ziyai'nin eseridir.

Abdurrahman Han Goca Destanı, Uygur halkının o yıllarda maruz kaldığı bu baskı ve şiddeti anlatan en başarılı örneklerden biridir.

Sadir Pehlivan 19.yüzyıl Uygur edebiyatı önde gelenlerindendir.

Özellikle Abduhalik Uygur, Nimşehit, Ehmed
Ziyai, Lutpulla Mutellip ve Abdurehim Ötkür, siyasî şartlar
gereği temsilî ifade tarzının hâkim olduğu hürriyet/vatanperverlik,
millî birlik ve beraberlik vurgusu yapan şiirler yazarlar.

Uygurlar Arap esaslı Uygur alfabesini 1983 yılında kullanmaya başlamışlardır.

Öncüllerde bulunan eserlerin hepsi Uygur destanlarıdır.

Verilen parça Leyli-Mecnun eserinden alınmıştır.