ÇAĞDAŞ TÜRK EDEBİYATLARI II - Deneme Sınavı - 5

Doğru yanıt B'dir. Bu dönem Özbek edebiyatının önemli marifetçilerinden biri Mukimî (1850–1903)’dir. Mukimî, yergi unsurları içeren Tenapçılar, Toy, Saylov gibi şiirleriyle Özbek edebiyatına yeni bir boyut kazandırmıştır. O’nun “Seyahatname” adlı eseri Özbek edebiyatında bu türün ortaya çıkmasına vesile olmuştur. Şair, Hokand’dan Şahimerdan’a doğru yaptığı yolculuk
boyunca geçtiği yerlerdeki ahalinin toplumsal sorunlarını ve yaşam tarzını eserine mizahî bir dille yansıtmıştır.

Doğru yanıt A'dır. Atacan Abdalov (1856–1927) Türkistan’daki ilk mahallî matbaacı olarak bilinir.

Doğru yanıt D'dir. Mahallî dilde yayımlanan ilk kitap Şahımerdan İbragimov’un “Kalender” (Takvim) adlı kitabıdır

Doğru yanıt D'dir. Özellikle basın-yayın alanında hızlı ilerleme kaydedilir. 1905’ten sonra onlarca gazete, dergi Özbek dilinde basılmaya başlar. Bu dönem gazetelerinin ilkinin adı “Terakkî” (1906) dir.

Doğru yanıt C'dir.

Doğru yanıt A'dir. 28 Nisan 1870 yılında Türkistan’da ilk gazete olan “Türkestanskiye Vedomosti” resmî gazetesi tipograf usulüyle yayımlandı. Bu gazete ilk beş yıl General Gubernatör (vali) Kaufman editörlüğünde basılmıştır.

Tarihî kaynaklarda Çağatay edebiyatı olarak adlandırılan Orta Asya’nın ortak Türk edebiyatı XIV. yüzyıldan XIX. yüzyılın sonuna kadar devam etmiştir. Bu edebiyatın Çağatay edebiyatı diye adlandırılması Cengiz’in ölümünden sonra devletin Çağatay, İlhanlı, Altınordu Devletleri olmak üzere parçalanması ve Çağatay’ın hakim olduğu topraklarda kullanılan yazı dilinin “Çağatayca” olarak adlandırılmasıyla ilgilidir. Doğru cevap B'dir.

Çağatay edebiyatının önemli yazar ve şairleri şunlardır:

Sekkâkî: Uluğ Bey’in saray şairidir. Çağatay edebî dilinin ilk temsilcisi kabul edilmektedir. Şiirleri halk diline oldukça yakındır.

Haydar Harezmî: Nizamî’nin Mahzenü’l-Esrar adlı mesnevisini yazdığı nazireyle tanınır.

Lutfî: Gül ü Nevruz adlı mesnevisi ve bir divanı bulunan şair Çağatay edebiyatının Ali Şir Nevaî’den sonraki en ünlü şahsiyeti sayılmaktadır.

Yusuf Emirî: Dehnâme ve Beng ü Çağır adlı eserleri dışında bir divan tertip ettiği de bilinmektedir.

Seyyid Ahmed: Timur’un torunudur. Taaşşuknâme adlı aşk mektuplarından oluşan mesnevisi meşhurdur.

Gedaî: Divanı olan Gedaî, Çağatay edebiyatının kudretli şairlerinden biri sayılır.

Atâî: Ali Şir Nevaî’in “şiirlerinin şöhreti Türk halkı arasında yaygındır” diye tarif ettiği ünlü şairlerdendir.

Ahmedî: Telli sazların münazarasıyla ilgili 130 beyitlik bir mesnevisi vardır. Konusu tanbur, ud, çeng, kopuz, yatuğan, rübab, gıccak ve kingirenin meyhanede atışıp birbirlerine üstünlük davası gütmeleri, meyhanecinin ikazı üzerine bu boş tartışmadan vazgeçip hakikati anlamalarıdır. Temsilî bir eser olan mesnevi devrin musiki kültürü hakkında bilgi verir.

Ali Şir Nevaî (1441-1501) Çağatay edebiyatının en büyük şairi ve yazarıdır. Büyük Türk şairi Ali Şir Nevaî zamanı, Çağatay edebiyatının sanat ve millî ruh bakımından zirveye ulaştığı en parlak dönemidir. Bu devirde Herat çok önemli bir kültür ve sanat merkeziydi. Kendisi de şair olan hükûmdar Hüseyin Baykara başta olmak üzere, Abdurrahman Camî, Hatifî, Binaî gibi şairler, Kemaleddin Behzad gibi usta ressam, Hüseyin Vâiz Kâşifî gibi söz ustası, Sultan Ali Meşhedî gibi hattat, Handemir ve Mirhand gibi tarihçiler de aynı muhitte bulunmaktaydılar.

Doğru cevap A'dır.

Çağatay edebiyatının 17.-19. yüzyıllar arasındaki dönemine Özbek hanlıkları devri denilmektedir. Bu dönemde yazılan edebi eserler, Çağatay edebiyatının gerileme ve çökme devri olarak da değerlendirilmektedir. Doğru cevap D'dir.

Çağatay edebiyatının 17.-19. yüzyıllar arasındaki dönemine Özbek hanlıkları devri denilmektedir. Bu dönemde yazılan edebi eserler, Çağatay edebiyatının gerileme ve çökme devri olarak da değerlendirilmektedir. Bu devirde, Hive, Buhara ve Hokand hanlıkları arasında iç çatışmaların, taht kavgalarının sıkça yaşandığı görülmektedir. Sanat bakımından yüksek edebî eserler ortaya çıkmadığı ve mevcut eserlerin de genel olarak Ali Şir Nevaî döneminde yazılan eserlerin taklidi olduğu görülmektedir. Bu devir edebiyatı, hanlık saraylarında gelişme gösterdiğinden Hive, Buhara ve Hokand edebî muhiti olarak üç bölümde ele alınmaktadır. Doğru cevap D'dir.

Marifetçilik: 19. yüzyılın 2. yarısı ve 20. yüzyılın başlarında halkı aydınlatmaya yönelik idealist, didaktik görüşler ve bu çerçevedeki fikrî-edebî hareket için kullanılmaktadır. Doğru cevap B'dir.

Atacan Abdalov (1856–1927) Türkistan’daki ilk mahallî matbaacı olarak bilinir. Abdalov, Rus tüzem mektebinde okumuş, Rus dilini çok iyi öğrenmiş mahalli aydınlardan idi. O’nun Hive’de 1874’te açtığı litograf matbaası 1910 yılına kadar çalıştı. Atacan Abdalov bu matbaasında Şark ve Özbek edebî eserleri ve tarihi eserler yayımladı. “Özbekistan Cumhuriyeti Fenler Akademisi Şark El Yazmaları Enstitüsü” kütüphanesinde 40’ın üzerinde Hive litograf matbaasında yayımlanan kitaplar bulunduğu bilinmektedir. Doğru cevap A'dır.

1900’lü yılların başlarında Özbek sosyal hayatında olduğu gibi edebî hayatta da pek çok yenilik meydana gelir. Bu devreye Cedit (yenilenme, yenilik) adı verilmesinde İsmail Gaspıralı’nın görüşleri ve faaliyetleri etkili olur. İsmail Gaspıralı 1893’te ve 1908 yılında Buhara’ya gelerek Buhara Emiri’ni ziyaret etmesiyle başlayan yenilik hareketleri hız kesmeden devam eder. İsmail Gaspıralı “Usul-i Cedit” okulunu Buharalı tüccar Nizamettin Sabitov’un evinde açtıktan sonra (1908) bu yenilikçi akım bütün Türkistan’a hızla yayılmaya başlar. Bu hareket neticesinde Türkistan’ın çeşitli yerlerinde bu nitelikte okullar açılır. Özellikle basın-yayın alanında hızlı ilerleme kaydedilir. Doğru cevap C'dir.

Millî bir dil ve milli bir edebiyattan söz etmenin mümkün olduğu yıllar Cedit devridir. Marifetçiler millî edebiyata yeni konular getirdiler ise, ceditler Özbek edebiyatını tiyatro, roman, hikâye gibi yeni türlerle zenginleştirdiler. Doğru cevap E'dir.

Millî bir dil ve milli bir edebiyattan söz etmenin mümkün olduğu yıllar Cedit devridir. Marifetçiler millî edebiyata yeni konular getirdiler ise, ceditler Özbek edebiyatını tiyatro, roman, hikâye gibi yeni türlerle zenginleştirdiler. Mahmudhoca Behbudî, Abdulla Avlanî, Hamza Hekimzade Niyazî, Abdurauf Fıtrat, Abdulla Kadirî, Çolpan vb şair ve yazarlar Özbek edebiyatının bu dönemdeki en önemli temsilcilerindendir. Doğru cevap E'dir.

Özbek Cedit yazarlarının önde gelen sanatkârlarından biri olan Hamza Hekimzade Niyazî (1889–1929) yazar, şair, bestekâr, tiyatro yazarı ve yönetmenidir. Bunun yanında pedagog olarak da önemli bir yere sahiptir. 7 Mart 1889 yılında Fergana vilayetinin Hokand şehrinde doğan Hamza önce eski mektep ve medresede Arapça ve Farsça, sonra Rus-Mahallî mektebinde Rusça öğrendi. Hamza’nın güçlü şair ve fikir adamı olarak yetişmesinde halk edebiyatı, klasik Doğu edebiyatı, Rus ve dünya edebiyatı etkili olmuştur. Hamza ilk şiirlerini Nevaî, Fuzulî, Mukimî ve Furkat gibi şairlerin eserleri etkisinde, onlardan esinlenerek yazar. Şairin eserlerindeki ulusal motifler halk tarafından büyük beğeniyle karşılanır. İlk şiirlerinden başlayarak tematik şiir şeklini seçti ve geliştirdi. Toplumsal konuları özgün örnek ve benzetmelerle anlattı. Hamza 1903–1914 yılları arasında yazdığı 197 şiirini bir araya getirerek “Divan-ı Nihanî” adıyla yayımladı. Özbekçe ve Farsça şiirlerinde Nihanî mahlasını kullandı.
Şair 1910–1916 yıllarında eğitimle yakından ilgilenen şair mahallî okullar için Yengil Edebiyat (1914), Oḳış Kitabı (1914), Ḳırâat Kitâbı (1915) gibi ders kitapları hazırladı. Kitaplarında yer verdiği şiir, masal ve tekerlemeler de XX. Yüzyıl başlarındaki çocuk edebiyatının en iyi örnekleridir. Doğru cevap A'dır.

Tarihî kaynaklarda Çağatay edebiyatı olarak adlandırılan Orta Asya’nın ortak Türk edebiyatı XIV. yüzyıldan XIX. yüzyılın sonuna kadar devam etmiştir. Bu edebiyatın Çağatay edebiyatı diye adlandırılması Cengiz’in ölümünden sonra devletin Çağatay, İlhanlı, Altınordu Devletleri olmak üzere parçalanması ve Çağatay’ın hakim olduğu topraklarda kullanılan yazı dilinin “Çağatayca” olarak adlandırılmasıyla ilgilidir. “Çağatay Türkçesi”, “Çağatay Edebiyatı” terimleri ilk olarak Armin Vambery’nin 1867 yılında basılan Çagataische Sprachstudien eserinde kullanılmıştır (Vámbéry 1867). Bu terim Batı literatüründe Orta Asya’daki Türk şiveleri ve bu şivelerde yazılan edebî eserler için kullanılmıştır. Bu edebiyat hiçbir şekilde Moğol edebiyatının devamı veya Çağatay tarafından başlatılan bir edebiyat değildir. Zira, Çağatay edebiyatı en iyi ürünlerini XV. ve XVI. yüzyıllarda Timurluların hükümranlığı döneminde vermiştir. Bunu Abdülkadir İnan şu şekilde açıklar: “Çağatay edebiyatı, Türk dil ilminde itibarî olarak kabul edilmiş bir terimdir. Bu terim, geniş manasiyle Moğol istilasından sonra Orta Asya’da teşekkül etmiş olan Türk edebiyatı, dar manasıyle Timur ve Timurlular devrinde meydana gelen Türk Edebiyatını ifade etmektedir”. Doğru cevap E şıkkıdır.

Dünyada en yaygın kullanılan alfabe Latin alfabesidir. Bu alfabeyi dünyanın yüzde 30’u kullanmaktadır. Buna dayanarak Özbekistan Cumhuriyeti Milli Meclisi 1993 yılının 2 Eylülünde “Latin alfabesi esaslı Özbek alfabesini kullanmak” adlı kanunu kabul etti. Doğru cevap A şıkkıdır.

Çağatay edebiyatının önemli yazar ve şairleri şunlardır: Sekkâkî: Uluğ Bey’in saray şairidir. Çağatay edebî dilinin ilk temsilcisi kabul edilmektedir. Şiirleri halk diline oldukça yakındır. Haydar Harezmî: Nizamî’nin Mahzenü’l-Esrar adlı mesnevisini yazdığı nazireyle tanınır. Lutfî: Gül ü Nevruz adlı mesnevisi ve bir divanı bulunan şair Çağatay edebiyatının Ali Şir Nevaî’den sonraki en ünlü şahsiyeti sayılmaktadır. Yusuf Emirî: Dehnâme ve Beng ü Çağır adlı eserleri dışında bir divan tertip ettiği de bilinmektedir. Seyyid Ahmed: Timur’un torunudur. Taaşşuknâme adlı aşk mektuplarından oluşan mesnevisi meşhurdur. Gedaî: Divanı olan Gedaî, Çağatay edebiyatının kudretli şairlerinden biri sayılır. Atâî: Ali Şir Nevaî’in “şiirlerinin şöhreti Türk halkı arasında yaygındır” diye tarif ettiği ünlü şairlerdendir. Doğru cevap C şıkkıdır.

Çağatay edebiyatının 17.-19. yüzyıllar arasındaki dönemine Özbek hanlıkları devri denilmektedir. Bu dönemde yazılan edebi eserler, Çağatay edebiyatının gerileme ve çökme devri olarak da değerlendirilmektedir. Bu devirde, Hive, Buhara ve Hokand hanlıkları arasında iç çatışmaların, taht kavgalarının sıkça yaşandığı görülmektedir. Sanat bakımından yüksek edebî eserler ortaya çıkmadığı ve mevcut eserlerin de genel olarak Ali Şir Nevaî döneminde yazılan eserlerin taklidi olduğu görülmektedir. Doğru cevap D şıkkıdır.