ÇAĞDAŞ TÜRK EDEBİYATLARI II - Deneme Sınavı - 2

Balad: Uyak örgüsü, uyak türü ve dize sayısı bakımından birbirinin aynı üç bent ve bir sunu ile başlayan yarım bentten oluşan koşuk biçimi, nazım türündeki bir masal.

Hikâye türünün diğer alanlarında da birçok yenilik görülür: Yıllar (Abdulla Ḳahhar), Hikâyeler (Sünnetille Anarbayev), Hikâyeler (Saide Zunnunova), Hikâyeler (Pirimḳul Ḳadirov), İkki muhabbet (Adil Yakubov), Adamning ḳadrı (Hekim Nazir). Bu hikâyeler öncelikle konularının çeşitliliğiyle dikkati çekmektedir.

Kıssa: Konu bakımından romandan basit, hikâyeden karmaşık olan edebî eser, uzun hikâye. Rus edebiyatında bu tür povést olarak adlandırılır.

Said Ahmed nesirde Abdulla Ḳadirî, Aybek, Abdulla Ḳahhar geleneklerini devam ettiren güçlü bir yazardır. Edebiyat bilimcisi Laziz Kayimov bu konuda şöyle demiştir: “Said Ahmed’in hikâyelerinde Aybek’in psikolojik tasvir mahareti, Ġafur Ġulam’ın yergisi Abdulla Ḳahhar’ın anlatımdaki yoğunluk birleşmiş görünmektedir”.

Şükrüllah Özbek çocuk edebiyatının gelişmesine Bahar sâvġası (Bahar Hediyesi,1962), Yulduzlar (1964) gibi kitaplarıyla önemli katkı sağlamıştır.

Bu dönemde uzun hikâye (povest) türünün en iyi temsilcisi Abdulla Ḳahhar olmuştur.

Özellikle şiirlerinde Çolpan’ın tesirinde kalan Aybek, Sovyet döneminde dili en güzel bir şekilde kullanan şair ve yazar olarak bilinmektedir. Hamit Alimcan, Uygun, Osman Nasır gibi şairler şiire musiki inceliği, felsefî düşünce ve millî ruhu kazandırmalarıyla tanınırlar.

İkinci Dünya Savaşı ile birlikte, edebiyatın konu ve kavramlarında büyük değişimler meydana geldi. Özbek edebiyatında vatan savunmasıyla doğrudan bağlantılı olan vatanseverlik, kahramanlık, dostluk gibi konular yer aldı. Bu dönemde yazarlar, halkın düşmana karşı mücadelesini ve cephe gerisindeki fedakar çalışmaları tasvir ederek halkın büyük yaratıcılığını göstermiş oldular.

Yukarıdaki şiir Belarus şairi Yakub Kolas'a aittir.

Halk bilimi uzmanı Hâdi Zaripov, V. M. Jirmunskiy ile birlikte Özbek ḫalḳ ḳahramânlık éposı (Özbek Halk Kahramanlık Destanı) adlı monografiyi hazırladı.

Hamit Alimcan, Uyġun, Sabir Abdulla, Nikolay Pogodin ile birlikte Özbekistân ḳılıçı (Özbekistan Kılıcı) dramasını yazdılar.

Bu dönemde uzun hikâye (povest) türünün en iyi temsilcisi Abdulla Ḳahhar olmuştur. Dardaḳdan çıḳḳan ḳahramân ve Altın Yulduz (Altın Yıldız) hikâyelerinde Özbek savaşçıların düşmanla mücadelesi tasvir edilir. Yazar kendi eserinde Özbek halkı arasında yetişen savaş kahramanlarından Ḳoçḳar Turdiyev ve Ahmedcân Şükürov’u sembolleştirdi. Yazar onların sadece kahramanlıklarını anlatmakla kalmadı aynı zamanda psikolojilerine ve iç dünyalarına da yer verdi.

Savaş döneminde Özbek edebiyatında yalnızca bir roman yazılmıştır. Aybek’in Nevaî (1944) romanı Özbek edebiyatının savaş yıllarında elde ettiği en büyük başarılardan biri olmuştur.

Balad: Uyak örgüsü, uyak türü ve dize sayısı bakımından birbirinin aynı üç bent ve bir sunu ile başlayan yarım bentten oluşan koşuk biçimi, nazım türündeki bir masal.

Hamid Alimcan, "Muḳanna" (1942) adlı tiyatro eserinde Türkistan’ı işgal eden Araplara karşı halk isyanı anlatmaktadır. Şair tarih kitaplarına “Muḳanna isyanı” adıyla geçen bu tarihî olayı anlatmakla birlikte üstü kapalı olarak sovyetlerin istilasını da sorgulamaktadır.

İkinci Dünya Savaşı döneminde Özbek şiirinde esas konu askerlik ve savunma olmuştur. Ġafur Ġulâm, Aybek, Hamit Alimcan, Uyġun, Şeyḫzâde, Zülfiye, Mirtemir gibi şairlerin savaş döneminde yazdıkları şiirlerinde vatana sevgi, düşmana nefret, halkların dostluğu, vatanseverlik, kahramanlık ve insan sevgisi kavramları samimiyetle ifade edilmiştir. Şarḳden bâreyâtirmen (Doğudan Gidiyorum, Ġafur Ġulâm), Âne ve oġıl (Ana ve Oğul), Ḳolıngge ḳurâl âl (Eline Silah Al) İşânç (Güven, H. Alimcan), Zafer yolları (Aybek), Küreş néçün (Mücadele Neden), Ceng ve ḳoşıḳ (Savaş ve Türkü, M. Şeyḫzâde) gibi eserleri örnek olarak gösterebiliriz.

Özbek savaş şiirleri hazinesine cephedeki şairler de katkı sağlarlar. Sultân Cora Sâġınıb (Özleyip), Sâġınçlı selâm (Özlem Dolu Selam) şiirlerini ordudayken yazmıştır. Manzum mektup şeklinde yazılan bu eserde şairin kendi çocuklarına hasretle ve içtenlikle hitap etmesi daha da anlam kazanır.

Cepheci genç şair Hasan Said’in Cengçining ḳoşıḳları (Savaşçının Türküleri, 1942) seçilmiş eserlerine girmiş Biz Yéngemiz (Biz Yeneceğiz), Marş, Ḳ asemyâd (Yemin) gibi şiirleri savaş meydanında yazılmıştır. Şair, bir şiiri hakkında “Ben bu şiiri yazarken sağ elimde kalem ve sol elimde tabancanın horozu vardı. Çok uzaklarda yer gümbürdeyerek yarılıyordu. Yanan köylerden çıkan kara duman kıvrıla kıvrıla göğe yükseliyordu.” diye açıklamıştır. Söylemek gerekir ki Özbek şairleri devrin ihtiyaçlarına cevap verip savaş ve kahramanlık konularını işlemiş olsa da bu durum şiirlerin estetik özelliklerini yitirmesine neden olmamıştır. Şairler hayat ve insan manzaralarını semboller kullanarak ve çeşitli manzum şekillerden yararlanarak yansıtmaya çalışmışlardır. Manzum mektuplar o dönemde oldukça yaygınlaşmıştı.

Savaş yıllarında Özbek nesri de dönemin şartlarına göre şekillendi. Cephe ile cephe gerisinin sağlam ilişkisini, düşmana karşı nefreti, vatan sevgisini yansıtmada Hamid Alimcan, Aybek, Sadreddin Aynî, Ġafur Ġulam, Kamil Yaşin, Maḳsud Şeyḫzâde gibi yazarlar toplumsalcılığın verdiği imkânlardan verimli olarak faydalanmışlar ve bu türün en seçkin örneklerini ortaya koymuşlardır. Hamid Alimcan’ın Men Özbek ḫalḳi nâmiden sözleymen (Ben Özbek Halkı Adına Konuşuyorum), Ġafur Ġulam’ın Ânalar (Analar), Sadreddin Aynî’nin Âna vatan (Ana Vatan), Aybek’in Ġalebe bahârı (Zafer Baharı) gibi eserlerini örnek olarak gösterebiliriz. Bu dönem Özbek nesrinde kahraman askerlerin canlı sembollerinin olduğu hayat hikâyeleri de yaratıldı. Bu hayat hikâyelerinin bazıları şunlardır: Sekkiz bâtir (Sekiz Yiğit) ve Merdlik ḳisselerı (Mertlik Hikâyeleri) seçilmiş eserler arasında yer alsalar da hepsi süreli yayınlarda ve cephe gazetelerinde basılmıştır.

Savaş yıllarında hikâye türünde özellikle Abdulla Ḳahhar ve Aydın birçok eser verdi. Abdulla Ḳahhar’un Asrârbaba, Ḫâtınlar (Kadınlar), Batırali, Aydın’in Umr sâvġası (Ömür Armağanı”), Ér yürek (Cesur Yürek) gibi hikâyelerinde savaş yıllarındaki hayatlar anlatılmaktadır. Bu dönemde uzun hikâye (povest) türünün en iyi temsilcisi Abdulla Ḳahhar olmuştur. Dardaḳdan çıḳḳan ḳahramân ve Altın Yulduz (Altın Yıldız) hikâyelerinde Özbek savaşçıların düşmanla mücadelesi tasvir edilir. Yazar kendi eserinde Özbek halkı arasında yetişen savaş kahramanlarından Ḳoçḳar Turdiyev ve Ahmedcân Şükürov’u sembolleştirdi. Yazar onların sadece kahramanlıklarını anlatmakla kalmadı aynı zamanda psikolojilerine ve iç dünyalarına da yer verdi.

Aybek, Hamid Alimcan, Nezir Seferov, İbrahim Rehim, Nazarmed, Mumtâz Muhamedov’un hayat hikâyelerinde pek çok cephe olayı anlatılmıştır ve savaşçıların kahramanlıkları hikâye edilmiştir. Sedreddin Aynî, Ġafur Ġulam, Aydın, Kâmil Yaşin, Zülfiye, Perde Tursun, Zefer Diyar, Said Nazar hayat hikâyelerinde ise cephe gerisindeki kahramanları canlı sembollerle çizmişlerdir. Bu hayat hikâyelerinde cepheye gitmiş erkeklerin yerine de çalışan pamukçu kızlar, çocuklar ve ihtiyarların fedakârca çalışmaları anlatılmıştır.