ÇAĞDAŞ TÜRK EDEBİYATLARI I

Rusya’da Tatar Türkçesiyle basılan ilk alfabe kitabı “Tatar Tili Elfbası”nın yazarı Said Halfin’dir. Doğru cevap B’dir.

Tatarlar arasında din anlayışını yenileyen ilk şahsiyetlerden biri Abdunnasır Kursevî’dir. Kursevî, öğrenimine memleketinde başladıktan sonra Buhara’ya gitmiş Mir Arap Medresesi’nde iyi derecede Arapça, Farsça öğrenmiş Buhara ve Semerkant’ta okuma, inceleme imkânı bulduğu eski dinî, felsefî yazma eserlerden edindiği bilgiler sebebiyle medresedeki skolastik zihniyete karşı çıkmıştır. Böylece bilimsel araştırmalar için kaçınılmaz bir şart olan tenkit fikrini yeniden gündeme getirmiş olur. Kitabü’l-İrşad li’l-İbad (Kazan 1903) adlı Arapça eserinde, İslam dünyasında eski dönemlerdeki “âlimlere” ve yazılan her kitaba körü körüne itaat edilip değer verdiğinden, bilginin ağızdan ağıza hikâye edilmesinden şikâyet ederek, fikirlerin, kitapların akılcı bir gözle değerlendirilmesi gerektiğini ileri sürer. Doğru cevap C’dir.

Rusya’daki “Panslavizm”, Avrupa’daki uluslaşma hareketlerinden etkilenen İsmail Gaspırlı, bütün Rusya “Müslümanlarının” (Türklerinin) içinde bulunduğu kötü durumdan nasıl kurtulacağı konusunda düşünmüş taşınmış yekpare bir projeyi uygulamaya koymuştur: O, 1883’te Bahçesaray’da yayımladığı Tercüman gazetesiyle, 1884’te fonetik metot (Usul-i Savtî)’la başlattığı “Usul-i Cedid” eğitim-öğretim hareketiyle ve 1887’de Tercüman gazetesinde Molla Abbas Fransevî imzasıyla yazmaya başladığı roman ve hikâyeleriyle bu genel projesini, Rusya Türklerinin dikkatine sunmuş bulunuyordu. Bunun yannıda etkileri ve o dönemin şartları sebebiyle İsmail Gaspıralı’yı bütün Rusya Türklerinin, tabii bu arada İdil-Ural Türklerinin de ilk hikâye, roman yazarları arasında kabul etmek gerekir. Doğru cevap D’dir.

Musa Akyiğit’in Hüsameddin Molla romanı, sadece Tercüman’ın diline yakınlığı ile değil aynı zamanda Gaspıralı’nın “yeni İslam Türk toplumu” hakkındaki görüşlerini yansıtmasıyla, realist bir görüşle ele aldığı sosyal, dinî, ahlâkî, iktisadî problemlerle, eğitim meselesi hakkında ileri sürülen fikirlerle de dikkati çeker. Aslında bu roman eski-yeni zihniyet, bir başka deyişle Doğu-Batı çatışması üzerine kurulmuştur. Doğru cevap A’dır.

Tatarların ilk romanlarından biri de Sadri Maksudi’nin Maişet eseridir. İleride Tatarların önemli siyaset ve fikir adamları arasında yer alacak olan Sadri Maksudî (Arsal, 1879- 1957) henüz 18 yaşında iken Maişet (Yazılışı; 1898) adlı bir küçük bir roman yazar. Doğru cevap E’dir.

B seçeneğinde verilen Kalendar adlı eser, Kayyum Nasiri’ye aittir. Diğer seçeneklerde verilen eserler ise Fatih Kerimi tarafından yazılmıştır. Doğru cevap B’dir.

Modern Tatar edebiyatında bilinen ilk tiyatro eseri Abdurrahman İlyasî’nin Biçare Kız (1887) adlı eseridir. Eserde, evlilik meselesi işlenmiştir: Biktemir, kızı Mahitab’ı zengin bir Tatarın cahil, içkici oğluyla evlendirmek ister ve nişanlar. Mahitab karşı çıksa da babası onu dinlemez. Hatta karısı Feriha’nın da bu konuda fikrini almaya bile lüzum duymaz. Feriha’nın “Oğlan pek akıllı değil, Mahitab razı olur mu?” diye söylenmesine baba, “Ben razı olunca olur sesini çıkarmaz!” diye cevap verir. Doğru cevap D’dir.

A, B, D ve E seçeneklerinde belirtilen özellikler, modern Tatar şiirinin özelliklerindendir. Ancak seçeneğinde verilen bilgi yanlıştır, zira ilk etapta dönemin şairlerinin bir kısmı ortak edebî dille, bir kısmı da mahalli dille (Tatarca, Başkurtça) şiir yazmayı tercih ettiler. Fakat zamanla artan Sovyet baskısı ortak edebî dille eser yazmaya imkân vermedi.  Doğru cevap C’dir.

Abdullah Tukay, sadece modern Tatar edebiyatının ilk büyük şairi değil, ayın zamanda Tatar şiirinin en büyük temsilcilerinden biri olarak kabul edilir. Tukay, Rusya Müslümanları arasında tek bir medenîleşme hareketi olarak başlayan İslamcılık ve Türkçülük ideallerinden Tatar milliyetçiliğine geçişte de önemli rol oynadı. Kazan döneminde sosyal demokrat görüşleri benimsediği gibi Tatar milliyetçiliğinin de ilk büyük şairi oldu; halkın beğenisini kazandı. Günümüzde Tukay’dan en az beş on şiir ezber bilmeyen eğitimli bir Tatar bulmak imkânsızdır. Onun Tugan Til, Par At, Bir Tatar Şagıyriniñ Süzleri, Tugan Cirime, Kitmiybiz, Şüreli gibi şiirleri millet sevgisinin en güzel örnekleri olarak Tatar edebiyatında özel bir yer tutmaktadır. Tukay’ın dinî, millî şiirlerinin bir kısmı Sovyet döneminde yok sayılmış, basılan külliyatlarına alınmamış ancak 1991’den sonra bunlar yeniden yayımlanmış ve tekrar değerlendirilmiştir. Doğru cevap A’dır.

1905-1918 yılları arasında İdil-Ural bölgesinde yayımlanan belli başlı gazete ve dergiler şunlardır: Ülfet, Nur, Kazan Muhbiri, Fikir, El-Asrü’l-Cedid, Uklar, Yuldız, Tilmiz, Tañ, Añ, Ural, Vakit ve Şura. D seçeneğinde geçen Sebîlürreşad dergisi İslamcılık fikriyatını yaymak amacıyla 1908’de Mehmet Akif Ersoy’un desteğiyle Türkiye’de yayımlanmaya başlanmıştır. Doğru cevap D’dir.

İdil-Ural bölgesi, Rus yönetimi altına giren ilk Türk yurtlarındandır. Bu bölgede 1552 yılında gerçekleşen Rus istilasından sonra ister istemez siyasî, sosyal, iktisadî, dinî, ahlâkî sahada birçok değişiklik ortaya çıkmış, geleneksel yaşam biçimi değişmeye başlamıştır. Doğru yanıt A’dır.

Çuvaşlar, Tatarlar ve Başkurtlarda zorla Hristiyanlaştırma ve Ruslaştırma yapılmıştır. Doğru yanıt C’dir.

Ruslar arasındaki “Panslavizm”, Rus milliyetçiliği gibi siyasî-sosyal cereyanları yakından takip eden Kayyum Nasiri,  milliyetçilik duygularının uyanmasıyla milletinin Türk- Tatar, dilinin de “Tatarca” olduğunu idrak etmiş, eserlerini yerel dille yazmaya çalışmıştır. Bu sebeple Kayyum Nasiri, özellikle Sovyet döneminde modern Tatar yazı dilinin kurucu olarak öne sürülmüştür. Doğru yanıt A’dır.

İsmail Gaspırlı’ya göre ulusal kimlik tek olduğu gibi, bütün Türk dünyasında edebiyat da edebî dil de tek ve ortak olmalıydı. Doğru yanıt B’dir.

Rızaeddin Fahreddin'in Selime Yaki İffet eserinde yenilikçi düşüncelere sahip, üniversite öğrenimi görmüş kadın ve erkek tipleri, o dönemde Rusya Müslümanlarının hayatında henüz ortaya çıkmamış tiplerdir. Eserden de açıkça belli olduğu gibi bu tipler belli bir tezi ispat için idealize edilmişlerdir. Eserin ana fikri şudur: “İyi eğitilmiş, iyi öğrenim görmüş bir kadın” erkeklerle eşit olmak bir yana dursun onlardan üstün de olabilir!”. Bu anlamda hikâyedeki aydın genç kız tipi Selime, dış âleme açık, sosyal muhitte de oldukça aktif bir tiptir. Doğru yanıt E’dir.

Ayaz İshaki, Tatar modern edebiyatının gelişmesinde 30 civarındaki hikâye, roman ve piyesleriyle önemli bir rol oynadı. Dönemin en etkili yazarlarından ve gazetecilerinden biri oldu. Doğru yanıt D’dir.

Modern Tatar edebiyatında bilinen ilk tiyatro eseri Abdurrahman İlyasî’nin Biçare Kız (1887) adlı eseridir. Önde gelen tiyatro yazarları Abdurrahman İlyasi, Fatih Halidi ve Fatih Halidi’dir.  Sovyet dönemine kadar Tatarlar arasında tiyatro faaliyetleri bir hayli güçlenir, gelişir. Kısa zamanda profesyonel tiyatro toplulukları oluşur, birçok yerden önce Tatar kadınları sahneye çıkar, erkeklerin kadın rolünde sahneye çıkmasına lüzum kalmaz. Tatar oyuncuları, Sovyet döneminden önce de sonra da Rusya’da birçok yerde turneye çıkarak, değişik tarzda eserleri başarılı bir şekilde sahneye koyarlar. Doğru yanıt D’dir.

Soru kısmında yer alan şiir, Abdullah Tukay’ın Özilgen Ömid (Kırılan Ümit) adlı şiirinin bir parçasıdır. Doğru yanıt B’dir.

1860’lı yıllardan itibaren İdil-Ural bölgesinde Tatarlar ve Başkurtlar arasında birçok aydın, gazete çıkartmak için Rus yönetimine müracaat etmiş, fakat kendilerine bu izin verilmemiştir. Çünkü Rus yönetimi gazetelerin halkın uyanmasındaki rolünü çok iyi biliyordu. Buna rağmen Rusya Türkleri arasında siyasî faaliyetlerdeki ataklığı ve cesaretiyle tanınan Abdurreşid İbrahim (Reşid Kadı) 1900 yılında Petersburg’da Rus yönetiminden izin almadan Mirat [Ayna] adlı dergiyi çıkarmayı başarmıştır. Doğru yanıt C'dir.

Şura; 1908-1917 Orenburg, “Unbeş künde bir çıkan edebî, fennî ve siyasî mecmua”dır. Yayımlayanlar Muhammed Şakir, Muhammed Zakir Remiyev kardeşlerdir. Başyazarı: Rızaeddin bin Fahreddin, yazarları arasında Fatih Kerimi de vardı. Fikrî seviyesi yüksek, dili anlaşılırdı. Bu sebeple okuyucusu da çok olmuş, ünü İslam âlemine yayılmıştı. Doğru yanıt B’dir.