ÇAĞDAŞ TÜRK EDEBİYATLARI I

Said Halfin [Halfeoğlu] (1732-1785). Kazan’da tercümanlık, mütercimlik ve 1785-
1800 yıllarında “Kazan I. Er Balalar Gimnaziyası”nda Tatar dili öğretmenliği yaptı. Rusya’da Tatar Türkçesiyle basılan ilk alfabe kitabı “Tatar Tili Elfbası”nın da yazarıdır.

Dil konusunda önemli araştırmaları olan bilim adamlarından biri de Hristiyanlaştırılmış bir Tatar ailesinin çocuğu olan Muhammed Gali Mahmudov (1824-1891)’tur.
Kazan medreselerinde okurken hattının güzelliği sayesinde 19 yaşındayken Kazan
Üniversitesi’nde hat hocası olarak göreve başladı ve Tatarca okuttu. Rusça öğrenmenin
onlara sağlayacağı yararları anlatarak Tatarları, Rusça öğrenmeleri için ikna etmeye çalıştı. 1876’ta Kazan Tatar Öğretmen Okulu’nun kuruluşunda görev aldı ve bu okulun ilk müfettişi oldu. 1850-1855 yılları arasında hem metodik hem de pedagojik bakımdan başarılı bulunan “Pratik Tatar Dili Kılavuzu” (Rusça adı: Pratiçeskoe rukovodctvo k izuçenıyo tatarskogo yazıka) adlı ders kitabını yazdı, eser 1856’da basıldı. 1864’te Marzubanname’yi
Türkçeden Tatarcaya çevirip “Kitab-ı Destur-i Şahî ve fi Hikayet-i Padişahî” adıyla yayımladı. Bu çeviride oldukça sade bir Tatarca kullanması dikkati çekti. 1858-1889 tarihleri
arasında Rusça-Tatarca Sözlük hazırladıysa da bu eserini bastıramadı. Rusçadan çevirdiği
topluma yararlı bilgileri içeren çeşitli eserleri de vardır.

Tatarlar arasında din anlayışını yenileyen ilk şahsiyetlerden biri olan Abdunnasır
Kursevî (1776-1812), öğrenimine memleketinde başladıktan sonra Buhara’ya gitmiş Mir
Arap Medresesi’nde iyi derecede Arapça, Farsça öğrenmiş Buhara ve Semerkant’ta okuma, inceleme imkânı bulduğu eski dinî, felsefî yazma eserlerden edindiği bilgiler sebebiyle medresedeki skolastik zihniyete karşı çıkmıştır. Böylece bilimsel araştırmalar için kaçınılmaz bir şart olan tenkit fikrini yeniden gündeme getirmiş olur.

Etkileri ve o dönemin şartları sebebiyle İsmail Gaspıralı’yı bütün Rusya
Türklerinin, tabii bu arada İdil-Ural Türklerinin de ilk hikâye, roman yazarları arasında
kabul etmek gerekir

Akyiğit Türkiye’de edebiyatla değil fikir hayatıyla ilgilenir. Avrupa Medeniyetinin Esasına Bir Nazar (İstanbul, 1897) adlı eserini yayımlayarak Avrupa medeniyetinin, Müslümanların ilmî araştırmalarından yapılan tercümeler sayesinde geliştiğini, yükseldiği ve
başarılarını da Müslümanlara borçlu olduğu fikrini savunur

1900-1908 arasında Asar adıyla (15 kitap) içlerinde E. Kargalı, H. Salihov, Ş. Zeki gibi edebî şahsiyetler de olan Rusya Müslümanları arasında meşhur şahısların biyografilerini, Tatar edebiyatının ilk seyahatnamelerinden olan “İsmail Seyahati”ni yayımladı.

Rıza Kadı, aslen Başkurt olmasına rağmen ulusal kimlik anlayışı ve tarih görüşü itibarıyla İsmail Gaspıralı’yı takip eder. Bazı Tatar edebiyat tarihçilerinin de belirttiği gibi
“Müslüman Türkçülük” cereyanının önde gelen temsilcilerindendir.

Ayaz İshaki Tatar modern edebiyatının gelişmesinde 30 civarındaki hikâye, roman ve piyesleriyle önemli bir rol oynadı. Dönemin en etkili yazarlarından ve gazetecilerinden biri oldu. Sovyet döneminde edebiyat tarihlerinde kendisine yer verilmedi veya kasıtlı ideolojik değerlendirmelere daha doğrusu karalamalara muhatap oldu.

Kerimi, yazar ve gazeteci olarak İslamcılık ve Türkçülük ideallerine sadık, batılılaşmaya gönülden inanmış bir aydındı. İsmail Gaspıralı ve Rızaeddin bin Fahrettin’in izinden
gitti. Roman ve hikâyelerinde de her zaman topluma yararlı olmayı düşündü; halkı terbiye edip bilgi seviyesini yükseltecek, ahlakını güzelleştirecek eserler yazmayı, hayatının anlamı olarak gördü.

Tatar edebiyatında bilinen ilk tiyatro eseri Abdurrahman İlyasî’nin Biçare Kız (1887)
adlı eseridir.

Marzubanname: Acem edebiyatının uyanış devri olan X. yüzyıl sonlarında Marzban bin Rustem tarafından Taberistan’ın yerli halk diliyle yazılan Marzubanname, yazılışından dört asır sonra iki ayrı nüsha olarak İran diline edebi bir şekilde aktarılmıştır. Sadrettin Şeyhoğlu tarafından Türkçe’ye 14. yüzyılda çevrilen Marzubanname, Kelile ve Dimne tarzında yazılan ve kahramanları daha çok hayvanlardan oluşan fabl türünde bir eser hüviyetindedir. Kitaptaki hikayelerin omurgasını sosyal, siyasi ve ahlaki tavsiyeler oluşturmaktadır. Marzubanname, Kelile ve Dimne’den daha zengin ve edebi açıdan daha üstün kabul edilmektedir. Doğru seçenek A'dır.

Rus askeri okulunda öğrenci olmasına rağmen Tercüman okuyucuları arasında bulunan ve İsmail Bey’in yolundan giderek Tatarların ilk “romanı” Hüsameddin [Ħisametdin] Molla’yı (Kazan 1886) yazan Musa Akyiğit, bunun en güzel örneklerindendir. Doğru seçenek C'dir.

Ukaznıy molla: Çarlık devrinde hükûmet tarafından resmen tayin edilmiş, yetki verilmiş Müslüman din adamıdır. Doğru seçenek A'dır.

Hrestomatiya: Öğretimde kullanmak amacıyla hazırlanan, çeşitli metinlerden oluşan bir nevi antoloji, okuma kitabıdır. Doğru seçenek E'dir.

İdil-Ural bölgesinde modern kültür ve bilim hayatının gelişmesinde, modern edebiyata zemin hazırlayan çalışmalarda şüphesiz ki en büyük pay, çok yönlü bir şahsiyet olan Kayyum Nasiri’ye aittir. Doğru seçenek B'dir.

İsmail Gaspıralı, bu işe öncülük etmek amacıyla Molla Abbas Fransevî imzasıyla Tercüman’da tefrika edilen Frengistan Mektupları, Darürrahat Müslümanları, Sudan Mektupları, Kadınlar Ülkesi, Arslan Kız, Gün Doğdu gibi eserlerini yazdı. Doğru seçenek D'dir.

Kazan medreselerinde okurken hattının güzelliği sayesinde 19 yaşındayken Kazan Üniversitesi’nde hat hocası olarak göreve başladı ve Tatarca okuttu. Rusça öğrenmenin onlara sağlayacağı yararları anlatarak Tatarları, Rusça öğrenmeleri için ikna etmeye çalıştı. 1876’ta Kazan Tatar Öğretmen Okulu’nun kuruluşunda görev aldı ve bu okulun ilk müfettişi oldu. 1850-1855 yılları arasında hem metodik hem de pedagojik bakımdan başarılı bulunan “Pratik Tatar Dili Kılavuzu” adlı ders kitabını yazdı, eser 1856’da basıldı. Doğru seçenek D'dir.

Abdunnesir Kursevi Kitabü’l-İrşad li’l-İbad adlı Arapça eserinde, İslam dünyasında eski dönemlerdeki “âlimlere” ve yazılan her kitaba körü körüne itaat edilip değer verdiğinden, bilginin ağızdan ağıza hikâye edilmesinden şikâyet ederek, fikirlerin, kitapların akılcı bir gözle değerlendirilmesi gerektiğini ileri sürer. Doğru seçenek B'dir.

Tercüman gazetesindeki yazılarında modern edebiyatın gerekli olduğundan, Avrupa’daki hikâye, roman, tiyatro, seyahatname ve diğer “edebiyat” eserlerinin toplumun gelişmesindeki rolünden, öneminden ısrarla söz etmiş Türkiye’de yayımlanan bazı “edebiyat” eserlerini gazetesinde tanıtmış ve tenkit etmişti. Böylece modern edebiyatın önünü açacak teorik görüşleri de oldukça yalın bir şekilde okuyucularıyla paylaşmıştı. Doğru seçenek C'dir.

Sadece modern Tatar edebiyatının ilk büyük şairi değil, genel olarak Tatar şiirinin en büyük temsilcilerinden biri olarak kabul edilir. Doğru seçenek E'dir.