ÇAĞDAŞ TÜRK EDEBİYATLARI I

Rus yönetiminin işgalden sonra yaptığı işlerden biri de 1784’te Müslümanların dinî işlerine ve kendi aralarındaki ihtilaflara bakmakla görevli “Kırım Müslüman Ruhanî İdaresi”ni kurmak olşutur. Bu makamın başında bulunan Kırım Müftüsü atama yetkisi olan Çar’a aitti. Çarlar, Kırım Müftülüğüne dinî bilgisi ve gerekli ölçüde saygınlığı olan ulemadan birini değil, Rus yönetimine sadakati ile bilinen “mirza”lardan atama yapıyordu.

İsmail Gaspıralı’nın Tercüman gazetesiyle yolunu açtığı modernleşme ve 1884’te okuma-yazma kurslarıyla başlattığı modern eğitim olan Usul-i Cedid mektepleri oldu. Usul-i Cedid mektepleri sayısı 1905 Rus devrimine gelindiğinde beş bine ulaşmıştı. Önemli olan Gaspıralı ve onun yolundan gidenlerin, “Usul-i Cedid” öğretime öncü olan aydınların, millet sevgisi ve bilgiye ulaşma aşkıyla dolu idealist bir nesil yetiştirmiş olmalarıydı.

Kırım’daki Rus Öğretmen Okulu’ndan mezun, Çarlığa karşı aktif siyasî mücadeleden yana olan Abdurreşit Mehdiyev, Hüseyin Şamil Toktargazi, İlyas Boraganski, Osman Zaatov, Hasan Çergeyev, Ali Bodaninski bulunmakta idi.

“Çöl Şivesi”, Kırım’ın kuzey kesimlerinde kullanılan, Kıpçak unsurlarının hâkim olduğu bir ağızlar topluluğuna verilen isimdir.

Hasan Sabri Ayvazof’un Esaret Kurbanları (Ebeveynlere İbret) adlı hikâyesinde XX. yüzyılın başlarında Kırım Tatar toplumunda kadın problemi ele alınmıştır.  Eğitim, evlilik meslelerinde aslında şeriatın kendilerine sunduğu haklardan bile mahrum edilmişlerdir. Kadınların özgürlüklerinin kısıtlanışı, adetâ bir esir gibi evlendirilmeleri tartışılır.

Çobanzade bütün Türk dünyasının bilim ve edebiyat hayatında önemli bir yer tutan şahsiyetlerin başında gelir. Belli başlı Türk lehçelerini, Doğu dillerini ve birkaç Batı dilini bilen, Avrupa, Sovyetler Birliği ve Türkiye’deki araştırmaları yakından takip etmesi, Avrupa bilim çevrelerinden edindiği bilgi ve araştırma metotlarını Türk diline uygulayan ilk bilim adamlarından biri olmasını sağladı.

Öğretmen, artist, şair, hikâyeci ve oyun yazarıdır. 1930’lu yıllarda hikâyeciliğini daha da geliştirir ama, o daha çok Sovyet döneminde tiyatronun gelişmesinde önemli rol oynamış, kısa zamanda yirmiye yakın tiyatro eseri yazmış, sadece yazar olarak değil Kırım Tatar Devlet Tiyatrosu’nun rejisörü olarak da başarılı çalışmalar yapmıştır.

Realniy Mektep: Rusya’da Çarlık döneminde tabii bilimlerin ön planda olduğu lise seviyesindeki okuldur.

Cengiz Dağcı, Kırım millî Türk hayatını hem de insanlığın gördüğü en dehşetli savaş ortamında ırkı, dini, dili ne olursa olsun insanın çektiği azabı, katlandığı acıları anlatır. Böylece o dünyanın hümanist kültürüne de kendi ölçüsünde katkıları olan bir yazar olarak tarihe geçti.

Numan Çelebi Cihan, Kırım Tatar milli hareketinin önderlerinden ve Kırım Tatar Demokratik Cumhuriyeti’nin başkanıdır. 1918 yılında Kırım’I ele geçiren bolşevikler tarafından kurşuna dizilerek şehit edilmiştir.

Bu şiir, 1917 tarihinde Bahçesaray’da, Kırım hanlarının sarayında toplanan Kırım Milli Kurultayı sırasında çalınmış, benimsenmiş ve 1991 tarihinde alınan bir kararla da Kırım Tatarlarının Milli Marşı olarak kabul edilmiştir

Bu okullarda yerli dilleri bilen öğretmenlere de ihtiyaç olduğundan 1861 yılından itibaren, misyonerlerin yönetiminde Rus-Tatar okulları faaliyete başladı.

Dışarıdan gelen bu tesirlerin yanı sıra İsmail Gaspıralı’nın Tercüman gazetesiyle yolunu açtığı modernleşme ve 1884’te okuma-yazma kurslarıyla başlattığı modern eğitim (Usul-i Cedid), açık fikirli ve zamanı kavrayabilen din adamları, millet ve din sevgisi sahi- bi tüccarlar (Türk-Tatar burjuvazisi), bir şekilde Türkiye’de öğrenim görmüş gençler yar- dımıyla kısa zamanda geniş halk yığınları tarafından benimsendi ve sadece Kırım’a değil İdil-Ural’a, Rusya’nın hâkim olduğu diğer Türk yurtlarına da yayıldı.

Dışarıdan gelen bu tesirlerin yanı sıra İsmail Gaspıralı’nın Tercüman gazetesiyle yolunu açtığı modernleşme ve 1884’te okuma-yazma kurslarıyla başlattığı modern eğitim (Usul-i Cedid), açık fikirli ve zamanı kavrayabilen din adamları, millet ve din sevgisi sahi- bi tüccarlar (Türk-Tatar burjuvazisi), bir şekilde Türkiye’de öğrenim görmüş gençler yardımıyla kısa zamanda geniş halk yığınları tarafından benimsendi ve sadece Kırım’a değil İdil-Ural’a, Rusya’nın hâkim olduğu diğer Türk yurtlarına da yayıldı.

XX. yüzyılın başlarına gelindiğinde Kırım’da gençler arasında genel olarak iki temel eğilim dikkati çekiyordu: Bir grup İsmail Gaspıralı ve Türkiye’nin etkisi altında, öncelikli olarak eğitime önem veren Türkçü, İslamcı ve ıslahatçı bir ruha sahipti. Bir başka grup ise daha çok Rus okullarından yetişerek 1905 Rus Meşrutiyeti’nden sonraki serbestlik döneminde siyaset meydanına atılmış, görüş itibarıyla daha çok Rusya’daki siyasî, sosyal ve kül- türel gelişmelerin etkisinde, genel olarak sosyalist ve devrimci düşüncelere bağlı veya sosyal demokrat genç bir kuşak idi.

Bilindiği gibi Gaspıralı’nın etkisi sadece Kırım’la sınırlı değildi; o, bütün Rusya Müslümanlarını etkilemişti. Bu grubun hemen tamamı Gaspıralı’nın “ortak edebî dil” ilkesine bağlı olarak sade bir İstanbul Türkçesi kullanıyorlardı.

Kırım’da halk şairlerine, âşıklara geday denir.

Yetiştikleri Rus okullarının ve 1905 Rus Meşrutiyeti’nin etkisiyle kendilerini hürriyet ortamında bulan, Çarlığa karşı daha açık ve sert bir mücadeleden yana olan, ekserisi Rus-Tatar öğretmen okulu mezunu olup “Yaş Tatarlar” şeklinde adlandırılan gençler, Seydahmet Çelebi’nin Karasupazar’da çıkardığı Vatan Hadimi (1906–1908) gazetesi etrafında toplandılar. Ali Bodaninski ve Türkiyeli bolşevik Mustafa Suphi, birlikte Yeni Dünya (1919) gazetesini yayımladı.

Sürgünde sadece insanlar değil, birçok yazma ve basma eser de yok olup gitti. Kırım’da evlerde, kütüphanelerde olan eserler bile toplatılıp yok edildi. Yıllarca Kırım Tatarcası yazı dili olarak kullanılmadı. Ancak 1953’te Stalin’in ölmesinden sonra biraz nefes alabildiler; yavaş yavaş onlara da bazı haklar tanınmaya başladı. 1 Mayıs 1957’de haftada iki kere yayımlanan küçük ebatta Lenin Bayrağı adlı bir gazete çıkarmalarına ve sürgün edildikleri Özbekistan’da yazarlar birliğinin içinde Kırım Tatarları için ayrı bir şube oluşturulmasına izin verildi.