ÇAĞDAŞ TÜRK EDEBİYATLARI I

Kırım’ın sözlü edebiyatı, bir yandan Kıpçak Bozkırı üzerinden Türkistan’a bağlı, diğer yandan Karadeniz üzerinden Rumeli ve Anadoluyla temas hâlindedir. Kırım’daki bazı kahramanlık destanları (Koplandı Batır, Ertargın, Edige, Çora Batır vd.) ve aşk destanları (Kozu Kurpeç ve Bayan Sulu, Nar Kamış, Boz Yiğit) aralarındaki varyant farklılıklarıyla birlikte İdil-Ural ve Kazak bozkırıyla ortaktır. Köroğlu, Battal Gazi, Kesikbaş gibi hikâyeler ise Anadolu’dan Kırım’a geçmiştir. Doğru yanıt C seçeneğidir.

Kırımlı birçok araştırmacı edebiyat tarihlerinin dönemlerinden sözederken İsmail Gaspıralı’nın ve başta Tercüman olmak üzere onun eserlerinin, bu konuda yaptığı hizmetleri göz önünde bulundurarak XIX. asrın sonlarıyla XX. asrın başlarını Tercüman Dönemi Kırım Tatar Edebiyatı” olarak adlandırırlar. Doğru yanıt D seçeneğidir.

Malûmudur ki Rusiyye dövleti içerisünde olan milletler meselen Ermeni, Polak, Latış Yahudi ve gayriler çoħdan berü kendü lisanlarında gazeteler ve edebiyata dair gayri şeyler peyda etmişlerdir. İki-üç milyondan ibaret olan Rusiyye Tatarları edebiyatsız ve daħi bir gazetasız oldukları çoħ taaccüptür. Gazeta milletin lisanıdır. Gazetler millete muhafız olabilirler. Ticaret ve her cins ıslahat sırasında (cergesinde) yol gösterici olabilirler. Milletin âķiline (aklına) ve fikrine ziya olabilirler. Kısası (yani gödek söz) gazetesiz ve kitapsız millet sağır (kâr) ve dilsiz adama benzer. Doğru yanıt A seçeneğidir.

Gaspıralı Bahçesaray’da matbaasını kurduktan sonra deneme mahiyetinde, taşbasma olarak Tonguç’u yayımlar (1881). Baskı çok kötüdür, metin iyi okunmamaktadır. Bu sebeple Tonguç’u Tiflis’te Ziya Matbaası’nda yeniden bastırır (1881). Tonguç, İsmail Bey’in birbiri ardından yayımladığı küçük “süreli yayınların” ilkidir. Doğru yanıt C seçeneğidir.

Gaspıralı, medrese ve mekteplerde eğitimin ıslah edilmesini, modernleşmenin ilk basamağı olarak görüyordu. Onun alfabe ve ilk okuma kitabı olarak yazdığı Hoca-i Sıbyan (1884) oldukça fazla ilgi görmüş onlarca kere basılmış bütün Rusya Müslümanları arasında kullanılmıştır.

Gaspıralı bu yeni medeniyeti ancak Müslümanların kurabileceği kaatindedir; çünkü bu iş için onlardan daha fazla “serveti” olan bir millet yoktur. Bu “sermaye” ise esas hükmü “hakkaniyet” olan Kuran’dır. Doğru yanıt A seçeneğidir.

1880’li yıllarda Rusya Türkleri, uzun yıllar Rus misyonerlerinin sert hücumlarına maruz kaldıklarından doğrudan doğruya yapılan tenkitlerden rahatsız olabilirdi, halbuki onlar eskiden beri “eğlendirerek terbiye eden, ders veren hikâye tarzına” alışık idiler. Hele bu “terbiye eden, ders veren” hikâyeler, derviş veya bir mollanın ağzından anlatılıyorsa, onlardaki acı hakikatlere, eleştirilere daha kolay katlanabilir ve değer verebilirlerdi. Aynı zamanda alışık oldukları bu tarz hikâyeler, dönemin ihtiyaçlara cevap verebilecek bir mektep ve eğitimden yoksun olan Müslümanlar arasında cehaleti gidermede, arzu edilen zihniyet değişikliğini yapmada önemli bir rol oynayabilirlerdi. Bu sebeplerle İsmail Gaspıralı düşüncelerini geniş halk yığınları arasında daha anlaşılır bir hâle getirmek için modern bir hikâye anlatma tarzı olan romanı bilinçli olarak seçmişti. Doğru yanıt A seçeneğidir.

İsmail Bey, bu eserinde zengin bir tüccar çocuğu olan ve medresede iyi bir öğrenim gören Taşkentli Molla Abbas’ın gözüyle, daha doğrusu Müslüman bir Türk'ün gözüyle Avrupa ve özellikle Fransa’yı anlatır. İsmail Bey, Frengistan Mektupları ve Darürrahat Müslümanları’nda Avrupa (özellikle Fransa)’yı, o dönemde Batı kültürünü en az tanıyan Türkistan’la karşılaştırarak, bu iki zıt kutbun (Fransa-Türkistan), ne kadar farklı olduğunu anlatma imkânı bulur. Doğru yanıt D seçeneğidir.

Darürrahat adlı eserinin konusu söyledir: Molla Abbas Paris’te tanıdığı yaşlı bir Arap olan Şeyh Celal’in tavsiyesi üzerine Endülüs Müslümanlarından kalmış eserleri görmek üzere İspanya’ya gider. Eserin baş kısmında Endülüs Müslümanlarının tarihî ve medeniyeti hakkında bir hayli geniş malûmat verilir. Daha sonra ise Endülüste güya gizli bir vadide (“Darürrahat” ülkesi) yaşayan “Avrupalılardan çok daha ileri bilgi ve yüksek medeniyete sahip Müslümanların hayatı, medeniyeti Molla Abbas’ın gözlemleriyle anlatılır. Bu ütopik romanda İsmail Gaspıralı’nın idealize ettiği bir Müslüman toplum görülür.“Darürrahat Müslümanları”nın bakış açısıyla Avrupa ve Doğu (özellikle Türkistan) âlemi çok açık ve sert bir şekilde tenkit edilir. Doğru yanıt A seçeneğidir.

Eserin kahramanı Danyal Bey, Kırım’lı soylu bir gençtir. Hukuk öğrenimi görüp memleketine döndükten sonra kendi toplumunu kalkındırmak için halk arasında dolaşıp çözüm yolları aramaya başlar. E seçeneğinde verilen bilgi yanlıştır. Seçenekte aktarılan konu Arslan Kız adlı esere aittir. Doğru yanıt E seçeneğidir.

Kırım’ın sözlü edebiyatı, bir yandan Kıpçak Bozkırı üzerinden Türkistan’a bağlı, diğer yandan Karadeniz üzerinden Rumeli ve Anadoluyla temas hâlindedir. Kırım’daki bazı kahramanlık destanları (Koplandı Batır, Ertargın, Edige, Çora Batır vd.) ve aşk destanları (Kozu Kurpeç ve Bayan Sulu, Nar Kamış, Boz Yiğit) aralarındaki varyant farklılıklarıyla birlikte İdil-Ural ve Kazak bozkırıyla ortaktır.

Bu bilgiler doğrultusunda doğru cevap A şıkkıdır.

Köroğlu, Battal Gazi, Kesikbaş gibi hikâyeler ise Anadolu’dan Kırım’a geçmiştir. Bazı aşk hikâyeleri ise Aşık Garib, Aşık Kerem [Kerem ve Aslıħan], Ta[h]ir ve Zo[h]re, Arzı ve Ganber, Anadolu’daki varyantlarla ortaklık gösterir. Ayrıca Yusuf ve Züleyħa, Leyli ve Mecnun, Ferhat ve Şirin gibi kaynağı yazılı Doğu edebiyatı olan mesnevi veya halk hikâyeleri de İslâm-Türk kültür dünyasıyla ilişkilerini temsil eder.

Bu bilgiler doğrultusunda doğru cevap B şıkkıdır.

Kırım’ın Anadolu ve Türkistan’la ilişkilerini kuvvetlendiren bir başka sebep de tarikatler olmuştur. Türkistan’dan Yesevî hikmetleri, Bakırgan kitabı, Sufî Allahyar’ın şiirleri, Anadolu’dan da Yunus Emre’nin ilahîleri, Kemal Ümmî’nin şiirleri Kırım’da da sevilerek okunmuştur. Dinî edebiyattan ise Ahmediye, Muhammediye adlı eserler, Süleyman Dede’nin Mevlid’i örnek olarak gösterilebilir. Aynı şekilde Çağatay yazılı edebiyatı da başta Nevaî olmak üzere Kırım’da yakından takip edilmiştir.

Bu bilgiler ışığında doğru cevap C şıkkıdır.

Türkiye ve Kırım’da gezip dolaşan veya her iki bölgede ün kazanan, şiirleri yaygın olan âşıklar da vardır: Âşık Ömer, Gevheri [Cevherî], Dertli gibi. Sümmanî de Kırım’ı dolaşmış Han Sarayı hakkında şiir yazmıştır.
Kırım hanları ve kalgayları (veliahtları) içerisinde, bir müddet Türkiye’de ikamet edenleri veya sürgünde bulunanları da vardır. Bu gibi durumlar da karşılıklı ilişkilerin gelişmesine etki etmiştir. Kırım hanları içinde Osmanlı Türkçesiyle şiir yazanlar da az değildir. Bunlar arasında Bora lakaplı Gazi Geray (mahlası Gazayî) epeyce meşhurdur.

Bu bilgiler ışığında doğru cevap D şıkkıdır.

Kırım Tatar yazılı edebiyatı Altın Ordu döneminin sınırlı eserleriyle, Kırım Hanlığı döneminden kalan nispeten daha zengin malzemeye dayanmaktadır. Rus istilasından sonra Türkiye’ye kitleler hâlinde göçün başlaması da edebiyat hayatı için tam bir çöküş dönemi oluşturur.

Bu bilgi ışığında doğru cevap E şıkkı olacaktır.

Gaspıralı Bahçesaray’da matbaasını kurduktan sonra deneme mahiyetinde, taşbasma olarak Tonguç’u yayımlar (1881). Baskı çok kötüdür, metin iyi okunmamaktadır. Bu sebeple Tonguç’u Tiflis’te Ziya Matbaası’nda yeniden bastırır (1881). Tonguç, İsmail Bey’in birbiri ardından yayımladığı küçük “süreli yayınların” ilkidir. Ardından aynı yılda Şafak’ı bastırır (Akpınar-Gankeviç 2008: 21-40). İsmail Bey, “gazete şeklinde mecmualar” diye tanımladığı, her biri 4-8 sayfa civarında olan ve birbirini izleyen on kadar “süreli yayın” neşreder. Bir yazısında bunları “Neşriyat-ı İsmailiye” olarak adlandırır.

Bu bilgiler doğrultusunda doğru cevap A şıkkıdır.

Şimdiye kadar elde edilen en eski yazısı, “Bahçesaray şehir emaneti meclisinden İsmail Mirza” imzasıyla 1879’da Tiflis’te Ziya gazetesinde “Bahçesaray’dan Gönderilen Mektup” adıyla yayımlanmıştır (5 Zilhicce 1296 /20 Kasım 1879).

Bu bilgi ışığında doğru cevap B şıkkıdır.

Gaspıralı Bahçesaray’da matbaasını kurduktan sonra deneme mahiyetinde, taşbasma olarak Tonguç’u yayımlar (1881). Baskı çok kötüdür, metin iyi okunmamaktadır. Bu sebeple Tonguç’u Tiflis’te Ziya Matbaası’nda yeniden bastırır (1881).

Bu bilgiler ışığında doğru cevap C şıkkıdır.

Gaspıralı, medrese ve mekteplerde eğitimin ıslah edilmesini, modernleşmenin ilk basamağı olarak görüyordu. Onun alfabe ve ilk okuma kitabı olarak yazdığı Hoca-i Sıbyan (1884) oldukça fazla ilgi görmüş onlarca kere basılmış bütün Rusya Müslümanları arasında kullanılmıştır.

Bu bilgiler ışığında doğru cevap D şıkkıdır.

Birkaç yıl Avrupa’da dolaştığı için eserde “Molla Abbas Fransevî” şeklinde takdim edilen roman kahramanı Taşkentli Molla Abbas’ın güyâ Tercüman gazetesine “mektuplar” hâlinde gönderdiği seyahatnamesinin ilk kısmını oluşturan Frengistan Mektupları 1887 yılı ocak-kasım ayları arasında Tercüman’da tefrika edilir. Bunu Darürrahat Müslümanları (1889), Sudan Mektupları (1889), Kadınlar Ülkesi ((1890-91) ve bunların uzantısı olarak kabul edebileceğimiz Molla Abbas Fransevî’ye Tesadüf-Gülbaba Ziyareti (1908) izler.

Bu bilgiler ışığında bakıldığı zaman doğru cevap E şıkkıdır.